Eksplozja demograficzna

Eksplozja demograficzna, zwana potocznie bombą demograficzną, jest zjawiskiem określającym szybki oraz dynamiczny wzrost wartości przyrostu naturalnego (czyli różnicy pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów, która ma za zadanie informowanie o zmianach liczby ludności zaistniałych w kreślonym czasie na danym obszarze). Przyrost naturalny może przyjmować różne wartości:
dodatnią – w momencie, gdy liczba zgonów jest mniejsza od liczby urodzeń,

zerową – kiedy wartości: zgonów i urodzeń są takie same albo

ujemną – w sytuacji, gdy liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń.

Oznacza to, że roczna wartość współczynnika przyrostu naturalnego (to znaczy: różnicy współczynników: urodzeń, tak zwanej rodności, i zgonów, nazywanego inaczej umieralnością, podawanej w promilach, umożliwiającej porównanie sytuacji demograficznej występującej w różnych krajach czy regionach) jest większa niż trzydzieści promili.
Aktualnie na świecie, według danych na rok dwa tysiące dziewiętnasty, żyje ponad siedem i pół miliarda ludzi, przy czym jeszcze na początku dziewiętnastego wieku była ona niedużo większa niż jeden miliard osób. Powszechnie przyjmuje się, że z roku na rok liczba ta wzrasta o około osiemdziesiąt milionów ludzi. Według długoterminowych prognoz demografów, jeżeli tempo przyrostu populacji utrzyma się na tak wysokim poziomie, to w roku dwa tysiące pięćdziesiątym na świecie będzie żyło blisko dziewięć i pół miliarda ludzi. Natomiast w okolicach roku dwutysięcznego dwusetnego ustabilizuje się na poziomie bliskim dziesięciu miliardom osób (jeżeli w ciągu tych lat nie wystąpią żadne nieprzewidywalne obecnie zjawiska).
Jednakże czym jest spowodowany tak kolosalny wzrost tego współczynnika? Jakie jest podłoże występowania zjawiska eksplozji demograficznej? Otóż do najważniejszych przyczyn eksplozji demograficznej można zaliczyć:
wzrost poziomu higieny osobistej, a także rozwój medycyny i zwiększenie dostępu do niej, prowadzące do spadku umieralności społeczeństwa, szczególnie pośród niemowląt i dzieci,

zwiększenie możliwości produkcji żywności, które zapobiega występowaniu klęsk głodu i niedożywienia,

powszechnie przyjęty tradycyjny model rodziny wielodzietnej, często wynikający z uwarunkowań kulturowych oraz religijnych (na przykład związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami, z dużą ilością potomstwa charakterystyczny dla islamu),

duży udział kobiet młodych, znajdujących się w wieku rozrodczym (czyli mieszczących się w przedziale wiekowym od piętnastego do czterdziestego dziewiątego roku życia) w społeczeństwie,

niski poziom wykształcenia płci żeńskiej, a co za tym idzie rzadsze podejmowanie przez kobiety rozwoju kariery zawodowej,

zakładanie rodzin w bardzo młodym wieku.

Zjawisko eksplozji demograficznej niesie za sobą także liczne konsekwencje społeczne, demograficzne, ekonomiczne i ekologiczne. Do jej najważniejszych skutków należy zaliczyć:
zubożenie społeczeństwa, w efekcie nadmiernego nakładu siły roboczej, prowadzące do obniżenia płac pracowniczych, a w skrajnych przypadkach również do wystąpienia dużego bezrobocia, będące następstwem zbyt dużego przyrostu liczby ludności,

powstawanie oraz rozszerzanie się dzielnic nędzy (tak zwanych slumsów), na skutek masowych migracji ludności do ośrodków miejskich, spowodowane przeludnianiem się wsi,

trudności w zaspokojeniu przez państwo zróżnicowanych potrzeb mieszkańców, a w szczególności w zakresie ochrony zdrowia, edukacji i wykształcenia, a także kwestii mieszkaniowych i kulturowych,

problemy z zaspokojeniem potrzeby wyżywienia, tak olbrzymiej liczby ludności, przy ograniczonych możliwościach produkcyjnych i rolniczych, prowadzenie do niedożywienia, a w konsekwencji do klęsk głodu,

wyniszczenie lasów równikowych oraz pustynnienie licznych dużych obszarów ziemskich.

Eksplozja demograficzna jest dodatkowo postrzegana przez wielu demografów w aspekcie światowym, jednakże wciąż jest to kwestia sporna, kontrowersyjna. Spore grono demografów uważa równocześnie, iż jest ona problemem lokalnym, dotyczących krajów i obszarów nią dotkniętych, wykluczając tym samym tezę o tym, że niesie za sobą liczne skutki obejmujące skalę globalną.
Zjawisko eksplozji demograficznej występuje w dwóch (z pięciu) fazach rozwoju demograficznego: drugiej i trzeciej, będących etapami modelu przejścia demograficznego, zwanego również teorią rozwoju demograficznego, opracowanego przez demografów na podstawie zaobserwowanych przez nich zmian zachodzących w liczbie ludności.
Faza druga, nazywana również początkiem transformacji demograficznej, charakteryzuje się powolnym spadkiem wartości współczynnika zgonów, do przedziału od dwudziestu do pięćdziesięciu pięciu promili, utrzymującego się do tej pory na bardzo wysokim poziomie (od pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu promili), przy równoczesnym utrzymywaniu się niezwykle wysokiego poziomu współczynnika urodzeń (w zakresie od pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu promili). Prowadzi to do stopniowego wzrostu poziomu współczynnika przyrostu naturalnego (od dziesięciu do czterdziestu promili), który do tej pory był stosunkowo niski (wynosił od zera do pięciu promili). W związku z tym następuje coraz większy przyrost ludności na danym obszarze, czyli początek, już wspomnianej, eksplozji demograficznej. Wzrasta także średnia długość trwania życia ludności, znajdująca się teraz w przedziale od czterdziestu pięciu do sześćdziesięciu pięciu lat (w poprzedniej, pierwszej fazie, wartość ta utrzymywała się na poziomie poniżej czterdziestu pięciu lat). W tej fazie znajdują się społeczeństwa słabo rozwinięte gospodarczo, jak na przykład Nigru, Czadu, Mali, Ugandy czy Afganistanu. Wysoki współczynnik urodzeń wiąże się z powszechnie przyjętym w tych krajach modelem rodziny wielodzietnej. Potomstwo jest dla rodziców oparciem i zabezpieczeniem na przyszłość. Stanowi źródło utrzymania, nie tylko dla rodzicieli, lecz także dla całej rodziny. Wartość współczynnika zgonów utrzymuje się natomiast na niskim poziomie między innymi ze względu na zwiększający się poziom rozwoju medycyny, a także coraz lepszy dostęp do podstawowej opieki medycznej oraz żywności.
W fazie trzeciej, będącej fazą intensywnej transformacji demograficznej, stopień wartości współczynnika urodzeń zaczyna się powoli zmniejszać, jednakże nadal utrzymuje się na wysokim poziomie (od piętnastu do pięćdziesięciu promili). Wartość współczynnika zgonów spada natomiast do niskiego poziomu (od dziesięciu do dwudziestu pięciu promili) i się na nim utrzymuje. Na początku tej fazy wartość współczynnika przyrostu naturalnego znacznie się zwiększa. Następuje szczyt eksplozji demograficznej (duży, czasem nawet niekontrolowany, wzrost liczby ludności). Po upływie pewnego czasu wysoka wartość tego współczynnika zaczyna się jednak stopniowo zmniejszać (utrzymuje się na poziomie od pięciu do trzydziestu promili), wkraczając tym samym do kolejnej, czwartej fazy (tak zwanej późnej transformacji).
Średnia długość trwania życia w fazie trzeciej wzrasta do poziomu od pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu pięciu lat. Faza ta występuje między innymi w społeczeństwach lepiej rozwiniętych państw Afryki (takich jak Maroko), a także niektórych krajów Azji i Ameryki Łacińskiej.
Na przestrzeni lat niektóre państwa starały się rozwiązać problem zbyt dużego przyrostu naturalnego na dość kontrowersyjne sposoby. Przykładem takiego kraju są między innymi Chiny, gdzie zastosowano dość radykalny pomysł. Od tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego siódmego aż do dwa tysiące piętnastego roku, był tam realizowany