Pierwszy rozbiór Polski

WSTĘP
Wojna siedmioletnia umocniła pozycję Rosji a osłabiła Austrię, Prusy i Francję. Śmierć monarchy wywoływała zwykle walkę o opustoszały tron, którego obsadzeniem były zainteresowane mocarstwa europejskie. Tym razem jedynym państwem, które mogło wpłynąć na przebieg zbliżającej się elekcji, była Rosja. Taka sytuacja otwierała przed Familią (stronnictwem Czartoryskich), szansę na przeprowadzenie reform w Rzeczypospolitej w sojuszu z tym państwem. Dla Familii korzystna była także niedawna zmiana na carskim tronie: w 1762 r. zasiadła na nim Katarzyna II Wobec osłabienia Austrii, która była tradycyjnym rosyjskim sojusznikiem w wojnach przeciwko Turcji, cesarzowa planowała ściślejsze podporządkowanie sobie Rzeczypospolitej. W jej kalkulacjach wdrożenie ograniczonych reform w państwie polsko-litewskim miało służyć dostarczeniu dodatkowych wojsk niezbędnych w wojnie z imperium osmańskim. Realizacja tych planów wymagała jednak znalezienia odpowiedniego kandydata na polskiego władcę.
Po śmierci Augusta III – niepewni swojej przewagi nad stronnictwem republikantów, którego przywódcy dowodzili krajową armią – Czartoryscy wezwali do kraju rosyjskie wojska. Zdominowali tym sejm konwokacyjny (miał on za zadanie przygotować właściwy sejm elekcyjny). Uczestnicy zawiązali konfederację I podjęli szereg uchwał usprawniających działanie państwa. Zakazano stosowania liberum veto w trakcie sejmowych dyskusji o kwestiach podatkowych. Głosowanie miało odbywać się większością głosów. Ustalono, że sprawy o mniejszym znaczeniu zostaną omawiane po ważniejszych. Jednocześnie podjęto próbę uporządkowania finansów państwa:
– zlikwidowano wewnętrzne cła i myt,

– wprowadzono cło generalne opodatkowano -> szlachtę mającą nieruchomości w miastach,

– utworzono koronne i litewskie Komisje Wojskowe i Komisje Skarbowe, które miały zapewnić większą kontrolę nad publicznymi wydatkami.

Podobnie jak sejm konwokacyjny, także sejm elekcyjny odbywał się w asyście rosyjskich wojsk. Jedynym poważnym kandydatem do korony był Stanisław Poniatowski, popierany przez Familię, ale faktycznie wybrany i wspierany przez Katarzynę II. Wybór ten wynikał z dwóch czynników. Przede wszystkim Poniatowski jako „Piast”, wywodzący się z mało znaczącego rodu, wydawał się całkowicie zależny od cesarzowej. Ponadto władczyni dobrze go znała, ponieważ łączył ich wcześniej romans. W tej sytuacji w 1764 r. Stanisław Poniatowski został wybrany królem jako Stanisław August. Swoje panowanie nad pogrążonym w kryzysie państwem rozpoczynał otoczony nienawiścią mas szlacheckich, które słusznie widziały w nim władcę narzuconego przez Rosję.
W pierwszych latach panowania Stanisław August kontynuował rozpoczęte na sejmie konwokacyjnym reformy porządkowe i gospodarcze:
– powołano do życia gabinet rządowy, który zajmował się dyplomacją i armią,

– otworzono mennicę państwową,

– zaczęto zakładać manufaktury i pierwsze spółki akcyjne,

– rozbudowano sieci połączeń pocztowych w celu poprawy komunikacji,

– w Warszawie powołano komisję dobrego porządku, która miała dbać o poprawę warunków życia jej mieszkańców i rozwój gospodarczy miasta,

– przeprowadzono lustrację, a więc przegląd stanu królewszczyzn – majątków ziemskich, które stanowiły główne źródło dochodów monarchy.

Król starał się również rozpropagować w kręgach szlacheckich przekonanie o konieczności reform państwa. W 1765 r. w Warszawie została otwarta Szkoła Rycerska – elitarna, świecka szkoła dla synów szlachty i magnaterii. Miała ona kształcić oficerów i urzędników w duchu patriotyczno-oświeceniowym. Szersze upowszechnienie takich idei miało także zapewnić utworzone w tym samym roku czasopismo,Monitor”, w który promowano m.in. tolerancję religijną i od krycia naukowe, dyskutowano o prawach mieszczan i chłopów oraz konieczności wprowadzenia reform gospodarczych, a zwalczano zacofanie, próżniactwo i pijaństwo.
Reformy Stanisława Augusta budziły niepokój władców Rosji i Prus oraz niechęć wielu polskich magnatów. Zwrócili się oni zatem do Katarzyny II z prośbą o interwencję. Dogodnym pretekstem dla carskiej dyplomacji stała się sprawa dysydentów, czyli innowierców. Ich prawa polityczne i wyznaniowe zostały znacznie ograniczone w czasach saskich wówczas zakazano udziału w sejmach niekatolikom, zabroniono im również wznoszenia zborów. Później sami dysydenci ubiegali się o cofnięcie tych zmian, jednak mimo poparcia ze strony władców Rosji i Prus nie udało im się do tego przekonać większości szlachty.
W 1767 r., kiedy postulaty dysydentów zostały kolejny raz odrzucone przez sejm, do Rzeczypospolitej wkroczyły oddziały rosyjskie. Pod ich osłoną szlachta innowiercza zawiązała dwie konfederacje: w Toruniu (protestanci) i Słucku (prawosławni). W odpowiedzi szlachta katolicka zawiązała konfederację w Radomiu pod hasłami detronizacji Stanisława Au gusta i odwołania jego reform oraz odrzucenia postulatów dysydentów. Sprawne zabiegi rosyjskiego ambasadora Mikołaja Repnina spowodowały jednak, że w końcu konfederaci radomscy sami wystąpili do Katarzyny II z prośbą o zapewnienie nienaruszalności zasad ustroju Rzeczypospolitej.
Świadomy siły opozycji Mikołaj Repnin uwięził i ze słał w głąb Rosji jej najważniejszych przywódców. Dzięki temu posunięciu i obecności rosyjskich wojsk utrzymał kontrolę nad zebranymi posłami. Ostatecznie obradujący w latach 1767-1768 sejm (zwany sejmem repninowskim) przywrócił prawa dysydentom i- zgodnie z rzeczywistym celem rosyjskiej dyplomacji – uchwalił tzw. prawa kardynalne, takie jak:
– wolna elekcja.

– unia polsko-litewska,

– liberum veto,

– prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi przez szlachtę.

Bezprecedensowa operacja Repnina doprowadziła do zablokowania możliwości dalszego reformowania państwa, skłóciła króla ze szlachtą, a dodatkowo data Katarzynie II doskonały pretekst do kolejnych interwencji w Rzeczypospolitej. Odtąd bowiem to Rosja stawała się gwarantem niezmienności ustroju państwa polsko-litewskiego.
Niezgodne z prawem i obyczajem działania Repnina ukazały słabość Rzeczypospolitej i skalę jej zależności od Rosji. Ogromną niechęć szlachty budziły narzucone jej równouprawnienie dysydentów, uległość króla wobec carskiego ambasadora oraz stała obecność rosyjskich wojsk. Właśnie pod hasłami obrony wolności i wiary katolickiej zawiązano w 1768 r. konfederację barską, na której czele stanęli Józef Pułaski i biskup Michał Krasiński. Konfederaci liczyli na pomoc Francji, Turcji, Saksonii i Austrii, jednak otrzymali ją w bardzo ograniczonym zakresie. W kraju ruch cieszył się natomiast znacznym poparciem- do konfederacji przystąpiła część armii, a także prywatne oddziały magnatów. W takiej sytuacji Stanisław August ponownie skorzystał z pomocy rosyjskich wojsk. Wobec ich bezwzględnej przewagi prowadzone walki miały charakter partyzancki, ale nawet w takich potyczkach siły konfederatów rzadko odnosiły zwycięstwa. Stopniowo wśród przywódców konfederatów barskich do szło do radykalizacji postaw. W 1770 r. odmówili oni posłuszeństwa monarsze i ogłosili bezkrólewie. W kolejnym roku podjęli nawet nieudaną próbę porwania Stanisława Augusta, co pozbawiło ich poparcia części szlachty i dotychczasowych zagranicznych sojuszników. Mimo bohaterskich walk i talentów strategicznych Kazimierza Pułaskiego, jednego z głównych dowódców, konfederacja upadła ostatecznie w 1772 r. po kapitulacji obrońców Jasnej Góry i klęsce ostatnich oddziałów.
Konfederacji barskiej towarzyszyły niepokoje społeczne. Na Ukrainie wybuchło powstanie chłopskie. Wobec braku zdecydowanej reakcji wojsk, które w tym czasie były zajęte walkami z konfederatami, ruch ten szybko zyskiwał na sile, a do chłopów ma sowo dołączali Kozacy. Tworzone przez nich oddziały z łatwością zdobywały kolejne pozbawione ochrony miasta. Ataki te, początkowo łupieżcze, z czasem przerodziły się w systematyczną rzeź polskiej szlachty, Żydów i unitów. Do największej masakry ludności doszło w czerwcu 1768 r. w Humaniu, gdzie według różnych szacunków mogło zostać zamordowanych nawet 12-20 tys. osób. Po tym dramatycznym wydarzeniu powstanie zostało szybko i krwawo stłumione przez wojska polskie i rosyjskie.
I ROZBIÓR RZECZYPOSPOLITEJ
Wkrótce po zawiązaniu konfederacji barskiej, jesienią 1768 r., do wojny z Rosją przystąpiła Turcja. Konflikt ten wydawał się korzystny i dla konfederatów, którzy liczyli na militarne wsparcie ze strony imperium osmańskiego, i dla Stanisława Augusta, k