Godło Polski

– Kto ty jesteś?
– Polak mały.
– Jaki znak twój?
– Orzeł biały.
[Władysław Bełza, „Katechizm polskiego dziecka”]

Nawet przedszkolaki wiedzą, co znajduje się na godle Polski i jakiego jest ono koloru. Wszak jest to, zaraz obok flagi narodowej, jeden z najważniejszych symboli naszego kraju. Mało kto jednak wie, dlaczego to właśnie orzeł dumnie spogląda na nas z godła. Czy jego głowę zawsze zdobiła złota korona? Dlaczego widnieje na czerwonym tle? W którym roku po raz pierwszy użyto Orła Białego jako godła Polski? Poznajmy historię tego jakże ważnego symbolu dla każdego Polaka.

Zacznijmy od definicji. Godło państwowe to wizerunek, który jest symbolem, znakiem rozpoznawczym kraju. Zazwyczaj godło jest umieszczane na flagach, pieczęciach oraz monetach. W zapisach Konstytucji RP oraz w Ustawie przyjęto, że symbolami Rzeczpospolitej są: godło – Orzeł Biały, flaga o barwie biało-czerwonej oraz hymn – „Mazurek Dąbrowskiego”. Czy wyraz „herb” możemy używać zamiennie z wyrazem „godło”, mając na myśli symbol Orła Białego? Nie do końca. Błędy zapis nazywający herb godłem pojawił się w konstytucji Stalina w roku 1952, a w kolejnych dekadach był wielokrotnie powielany aż do roku 1997, gdzie ponownie nazwano godło herbem w Ustawie Zasadniczej. Do dziś toczą się dyskusje na temat właściwego nazewnictwa. Heraldycy (osoby zajmujące się badaniami nad herbami) nawołują do uporządkowania zawiłego nazewnictwa. Przyjrzyjmy się dokładniej tej kwestii. Herb składa się z tarczy i widniejącego na niej wizerunku (może to być zwierzę, jakiś przedmiot, albo nawet figura), czyli godła. Sam Orzeł Biały (wizerunek ptaka) nie jest więc herbem, tylko godłem, gdyż nie posiada kolejnych elementów składowych (czerwonej tarczy). Warto podkreślić również, że wyrazy „Orzeł Biały” jako nazwa własna powinny być zapisywane od wielkich liter. Obecny wygląd herbu Polski określa „Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczpospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych”, uchwalona 22 lutego 1990 roku, znowelizowana w roku 2005. Jej treść brzmi następująco: „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy”. Jak więc widać, sama ustawa, opisując godło, opisuje jednak cały herb. Kwestię poprawnego nazewnictwa zostawmy więc znawcom. Kolejnym terminem związanym z godłem jest „heraldyka”. Za tą enigmatyczną nazwą kryje się nauka pomocnicza historii, która zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia herbów. Heraldyka ustala również zasady kształtowania się wszelkich godeł państwowych. Nauka ta wykształciła się na początku XIX wieku. Wówczas, bazując na materiałach źródłowych, poddawano analizie historie herbów, ich dalszy rozwój oraz wygląd. Przejdźmy teraz do kwestii wizualnej. Jak wygląda nasze godło narodowe? Na czerwonej tarczy spoczywa biały orzeł (z szarymi elementami upierzenia), z rozłożonymi skrzydłami i głową zwróconą w prawą stronę. Dla obserwatora głowa jest zwrócona w stronę lewą, podobnie jak w lustrzanym odbiciu. Głowę ptaka przyozdabia złota korona; również pazury (szpony) oraz dziób są w tym samym kolorze. Dół ptaka zdobi rozłożysty ogon. Tarcza godła heraldycznego zwęża się ku dołowi i jest koloru czerwonego (jaki to jest dokładnie odcień również określa ustawa oraz wzory do niej załączone). Biały Orzeł odzwierciedla biel na fladze państwowej z jej górnej części, natomiast tło, analogicznie – dół flagi (czerwień).

Dlaczego właśnie orzeł „wylądował” na naszym godle? Przyjrzyjmy się historii i zmianom, jakim na przestrzeni lat nasze godło było poddawane. Orzeł od tysiącleci uważany był za króla ptaków, tak jak lew kojarzony jest z królem dżungli. Symbolizuje władzę i potęgę. Władcy Polski z dynastii Piastów umieszczali wizerunek tego majestatycznego ptaka między innymi na pieczęciach, chorągwiach i monetach. Denar Bolesława Chrobrego (pierwszego króla Polski) jest najstarszą i najsłynniejszą monetą z wizerunkiem orła w koronie. Jednak korzeni możemy doszukać się w słynnej legendzie o „Lechu, Czechu i Rusie”. Przypomnijmy sobie jej treść. Lech, Czech i Rus to imiona trójki braci (książąt), którzy osiedlili się na zachodzie, wschodzie i południu, a następnie zapoczątkowali istnienie trzech państw słowiańskich – Polsce (zamieszkiwanej przez Lechitów), Czechów i Rusi (zamieszkiwanej przez Rusinów). Opowieść mówi, że Lech wraz z braćmi długo wędrował przez rozległe, nieprzetarte lasy, aż dotarł do wspaniałego miejsca, bogatego w żyzne pola, usiane rybami rzeki i liczną zwierzyną lasy. Postanowił osiedlić się tej krainie, oznajmiając, że właśnie tu „zbuduje gniazdo”. Uważa się, że to właśnie dlatego pierwsza miejscowość została nazwana Gnieznem (od „gniazda”). Dlaczego właśnie w tym miejscu poswatała pierwsza polska osada? Podczas podróży jeden z braci – Lech – znalazł leżące na ziemi białe pióro należące do orła. Takie samo miał w swej sakiewce, którą wcześniej dostał od kapłanów, miał to być tajemny znak. Widząc ptaka szybującego nad swym gniazdem (oraz trójkę jego piskląt), Lech zrozumiał, że właśnie w tym miejscu zbuduje swój gród – pod ochronnymi skrzydłami białego orła. Gniezno stało się pierwszą stolicą Polski i siedzibą króla, Mieszka I. Istnieją podania, które mówią, że Lech ujrzał białego orła na tle zachodzącego, krwistoczerwonego słońca i kontrast ten tak go zachwycił, że postanowił nadać przyszłemu krajowi barwy bieli i czerwieni. Po raz pierwszy legenda ta została spisana po łacinie w „Kronice wielkopolskiej”. Zapis ten datuje się na rok 1273. Z biegiem lat legenda została rozmaicie przekształcana (między innymi przez Jana Długosza). Pierwsza wzmianka z kolei wymieniająca Białego Orła jako godło Królestwa Polskiego została zapisana w latach 1455-1480 w „Rocznikach”, również przez Jana Długosza. Inna geneza pojawienia się orła jako symbolu Polan zakłada, że przejęli go oni ze Świętego Cesarstwa Rzymskiego, w którym wizerunek orła symbolizował moc i potęgę, gdyż był towarzyszem Jowisza – boga nieba, burzy i deszczu. Ów orzeł miał być nosicielem piorunów. W Imperium Rzymskim z kolei orzeł często był umieszczany jako symbol legionów. Wróćmy jednak do denara Chrobrego, o którym wspomniano wcześniej. Moneta o nazwie Princes Polonie, bita w mennicy króla Bolesława Chrobrego, powstała na przestrzeni 1005-1007 roku. Na owym denarze można dostrzec wizerunek ptaka, choć historycy nie są zgodni co do faktu, czy jest to rzeczywiście orzeł. Charakterystyczne kropki odzwierciedlające białe lotki wskazują na bielika zwyczajnego. Bielik to nazwa gatunku dużego, drapieżnego ptaka z rodziny jastrzębiowatych. Obecnie historycy, archeolodzy i numizmatycy są zgodni, że ptak na tej ważnej monecie nie jest orłem i nie ma związku z godłem Polski. W późniejszych latach wizerunek orła umieszczano na monetach, pieczęciach, tarczach, chorągwiach (od XII wieku). Kronikarz Wincenty Kadłubek napisał, że w bitwie pod Brześciem (1182) Kazimierz Sprawiedliwy, walcząc z wojskiem ruskim używał wizerunku orła – symbolu zwycięstwa i dostojności króla. Oficjalnie godło książęce po raz pierwszy pojawiło się na pieczęci konnej Kazimierza opolsko-raciborskiego w roku 1222. Kolejne linie piastowskie przejmowały na przestrzeni następnych lat wizerunek orła jako herb. Dodajmy jednak, że był to orzeł bez korony. Przyjmuje się, że jako oficjalny herb państwa polskiego wizerunek orła w koronie używany był przez Przemysława II (władca z dynastii Piastów). Był to rok 1295, wizerunek ów pojawił si�