Jan Zamoyski

JAN ZAMOYSKI
Jan Zamoyski – magnat, posiadacz jednej z największych fortun Rzeczypospolitej Obojga Narodów, kanclerz wielki koronny i hetman wielki koronny, doradca królów: Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego.

Jan Zamoyski w XVI i na początku XVII w. był jedną z najważniejszych postaci w Polsce. Oddaniem dla dobra państwa oraz przenikliwością spraw bieżących górował nad niejednym magnatem swoich czasów.
Urodził się 19 marca 1542 r. w Skokówce. Otrzymał gruntowne wykształcenie, najpierw w szkole katedralnej w Krasnymstawie, a następnie, jak wielu szlacheckich synów, wyjechał pobierać nauki na zachodnich uczelniach, studiował w Paryżu, Strasburgu i w Padwie. Poważnie traktował naukę, ze szczególną pilnością zgłębiał zagadnienia związane z polityką.
Po powrocie do Ojczyzny szybko wspinał się po szczeblach kariery politycznej. Został sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. Jego sumienność w wykonywaniu obowiązków docenił ten monarcha, oferując mu nadziały ziemi oraz inne zaszczyty. Po śmierci ostatniego z Jagiellonów (1572) Polska stanęła przed poważnym wyzwaniem, związanym z następstwem tronu i utrzymaniem związku z Litwą, którego do tej pory gwarantem była osoba monarchy (unia personalna). W opozycji do części magnaterii, która starała się wynieść na polski tron jednego z Habsburgów, Zamoyski popierał Henryka Walezego (młodszy brat króla Francji Karola IX, miał największe szanse jako katolik i przedstawiciel dynastii rywalizującej z nielubianymi w Rzeczypospolitej Habsburgami, choć jego uczestnictwo w wydarzeniach nocy św. Bartłomieja wywoływało obawy szlachty zainteresowanej utrzymaniem pokoju religijnego). Walezy nie zdążył się dobrze rozsiąść na polskim tronie, gdy otrzymał wieść o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Licząc na objęcie po nim władzy pośpiesznie udał się do swojego macierzystego kraju. Zaraz po otrzymaniu informacji, w czerwcu 1574 r. z zaufaną świtą potajemnie opuścił Polskę, aby objąć tron królewski we Francji. Za królem natychmiast wyruszył pościg, który go nawet dogonił, lecz już poza granicami państwa. Henryk obiecał wrócić za kilka miesięcy i udał się w dalszą drogę do ojczyzny. W Rzeczypospolitej zapanowała niepewność, czy ogłosić bezkrólewie, więc zdecydowano się wysłać poselstwo do Francji. Walezjuszowi postawiono ultimatum (ostateczne żądanie, często łączone z groźbą np. wypowiedzenia wojny, w razie jego niespełnienia przez stronę, której były stawiane): władca miał wrócić do kraju najpóźniej do maja 1575 r., w przeciwnym razie zagrożono mu detronizacją (pozbawieniem władzy królewskiej). Ostatecznie tak się właśnie stało. Po jego ucieczce pojawił się w Polsce problem wakującego tronu, na którym część magnaterii chciała widzieć Habsburga. Zamoyski konsekwentnie sprzeciwiał się takiemu rozwiązaniu jako nie najlepszemu dla interesów państwa. Podczas drugiej elekcji poparł księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. Wybór ten okazał się strzałem w dziesiątkę.
Zamoyski i Batory stworzyli zgrany i skuteczny duet. Król cechował się olbrzymimi talentami wojskowymi. Rozpoczęta przez niego kampania przeciw Rosji, mająca na celu odzyskanie zagrabionych przez cara Inflant (dzisiejsze tereny Estonii i Łotwy) zakończyła się sukcesem. Zamoyski wspierał króla w sprawach polityki wewnętrznej, doskonale charakter ich współpracy oddawali współcześni, mawiając, że Zamoyski nie powinien wyruszać na wojnę bez Batorego, natomiast Batory bez Zamoyskiego nie powinien udawać się na sejm.
Zwycięstwo nowego władcy w wojnie z Moskwą zostało przyjęte w Rzeczpospolitej z radością, ale wzrosła też nieufność szlachty wobec króla. Obawiano się, że Batory dzięki silnej pozycji jako zwycięski wódz będzie chciał ograniczyć przywileje szlacheckie i wzmocnić swoją władzę. Pojawiła się też niechęć części szlachty do zyskującego coraz większe znaczenie kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Został on najbliższym doradcą króla, który uhonorował go dożywotnim urzędem hetmana wielkiego koronnego. Do wzrostu niepokojów wewnętrznych w Rzeczypospolitej doszło w związku ze sprawą wpływowego wśród części szlachty i awanturniczego magnata – Samuela Zborowskiego, skazanego na banicję (jedna z najsurowszych kar – wygnanie z kraju. Skazaniec, który mimo ciążącego na nim wyroku powrócił do ojczyzny, mógł zostać zabity z rozkazu władz lub też przez jakąkolwiek osobę postronną) za zabójstwo dokonane podczas koronacji Henryka Walezego. Po opuszczeniu Rzeczypospolitej Zborowski udał się do Siedmiogrodu, gdzie schronił się na dworze Stefana Batorego, któremu służył radami. Gdy ten został królem, Zborowski wziął udział w wojnie z Moskwą, próbując bezskutecznie uzyskać unieważnienie dawnego wyroku. W 1584 r. został jednak oskarżony o organizację antykrólewskiego spisku. Zborowski pozostawał banitą i w razie powrotu do Polski mógł zostać stracony. Na rozkaz Zamoyskiego uwięziono go, a następnie za zgodą króla ścięto w Krakowie. Sprawa odbiła się głośnym echem wśród szlachty. Pojawiły się nawet oskarżenia o tyranię formułowane pod adresem władcy.(Spory zakończyła śmierć króla).
W czasie rządów Stefana Batorego Zamoyski stał się jedną z najpotężniejszych osób w Rzeczypospolitej. Piastował urząd kanclerza wielkiego koronnego oraz hetmana wielkiego koronnego. Również wzrosła jego fortuna, stał się jednym z najbogatszych magnatów w Polsce.
Sporym ciosem tak dla Polski, jak dla Jana Zamoyskiego, była nagła śmierć Stefana Batorego w grudniu 1586 r. Zamoyski stracił przyjaciela, a Polska dobrego króla i wybitnego stratega. Kanclerz w kolejnej elekcji poparł szwedzkiego kandydata do tronu Zygmunta Wazę.
Po ogłoszeniu przez sejm Rzeczypospolitej inkorporacji Estonii w 1599 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant. Dzięki przewadze liczebnej oraz poparciu mieszczaństwa i luterańskiej szlachty dość łatwo zajęły one wiele twierdz. Odpowiedź ze strony Rzeczypospolitej nastąpiła po sprowadzeniu dodatkowych oddziałów, dzięki którym stosunkowo szybko udało się odzyskać większość miast. W 1601 r. dowodzący siłami litewskimi Krzysztof „Piorun” Radziwiłł pokonał Szwedów w bitwie pod Białym Kamieniem. O losach całej kampanii zadecydowała bitwa pod Kircholmem w 1605 r. Rozstrzygnęły ją talent strategiczny Chodkiewicza i zwycięska szarża polskiej husarii. Ponieważ obydwie strony były coraz bardziej wyczerpane wojną, w 1611 r. zawarto rozejm, kilkukrotnie później przedłużany.
Na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej w początkach XVII w. największy wpływ miał spór między dwoma obozami politycznymi. Pierwszym z nich było stronnictwo regalistów. Popierało ono starania króla o poszerzenie zakresu jego władzy. W opozycji znajdowała się grupa popularystów, która sprzeciwiała się planom Zygmunta III. Przewodził jej kanclerz Jan Zamoyski, a gdy zmarł – Mikołaj Zebrzydowski, zaprzysięgły obrońca wolności szlacheckich. Był on ambitnym politykiem, lecz żywił osobiste urazy do władcy, co zmniejszyło szansę na porozumienie pomiędzy szlachtą a królem. Popularyści krytykowali bliskie kontakty Zygmunta III z Habsburgami. Zaciekle sprzeciwiali się małżeństwu króla, który poślubił Konstancję Habsburżankę, siostrę swojej zmarłej żony Anny. Szerzyły się wśród nich też pogłoski, że monarcha znowu zamierza walczyć o szwedzką koronę i przekazać władzę w Rzeczypospolitej Habsburgom.
—
PODWÓJNA ELEKCJA I POCZĄTKI PANOWANIA ZYGMUNTA III WAZY
Po śmierci Stefana Batorego rozpoczęto przygotowania do trzeciej już w ciągu kilkunastu lat wolnej elekcji. Największe szanse na wybór miało trzech kandydatów: Maksymilian III Habsburg, Zygmunt Waza i – cieszący się najmni