Konfederacja Warszawska

Konfederacją warszawską określa się uchwałę, która została podjęta na sejmie konwokacyjnym w Warszawie 28 stycznia 1573 r. Zarządzenie dotyczyło zapewnienia swobodnej wiary szlachcie w Rzeczypospolitej. Ustawa była gwarancją pokoju pomiędzy obywatelami o odmiennych wyznaniach. Rozporządzenie zapewniało również innowiercom równouprawnienie z katolikami oraz deklarowało opiekę państwa nad nimi. Uchwała jest traktowana jako początek tolerancji religijnej. Tekst konfederacji warszawskiej w 2003 roku został zapisany na liście UNESCO – Pamięć Świata.
W czasie kiedy każdy senator duchowny (oprócz biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego) złożył uroczysty protest, jedynie biskup Krasiński podpisał akt konfederacji warszawskiej. Mimo że ważność prawna konfederacji była ciągle podważana, weszła w życie. Podczas koronacji była ona zaprzysięgana przez królów, chociaż Stolica Apostolska i episkopat protestowały.
Historia tolerancji religijnej w Polsce
O długich tradycjach, które miała tolerancja religijna w Polsce, zadecydowały dwa dokumenty należące do króla Kazimierza Wielkiego. 30 sierpnia 1356 r. władca zatwierdził wolności, zwyczaje i przywileje w dziedzinie spraw administracyjnych dla monofizyckich Ormian. Kilka lat wcześniej – w 1341 r. – król złożył wyznawcom Kościoła prawosławnego obietnicę, która dotyczyła szanowania ich obyczajów. Dzięki Kazimierzowi Wielkiemu Polska, jako pierwsze państwo w Europie, stała się krajem, w którym było wiele różnych wyznań religijnych. Jednak tolerancja, jaką obdarzono schizmatyków, nie obejmowała herezji ludzi, którzy wychowali się na gruncie Kościoła katolickiego. Król Władysław Jagiełło w edykcie wieluńskim w 1424 r. stwierdził, że husytyzm jest przestępstwem wobec Polski. W 1563 r. i 1568 r. król Zygmunt August zniósł ograniczenie, które dotyczyło dostępu prawosławnych do najwyższych urzędów w Wielkim Księstwie Litewskim. Tatarzy, Żydzi oraz Karaimi również byli tolerowani w Polsce.
W XV wieku w Polsce kształtowała się doktryna dotycząca stosunku państwa do pogan. Reprezentantami tej idei byli: poznański biskup Andrzej Łaskarz, a także Paweł Włodkowic. Przez pierwsze lata, w których reformacja była wprowadzona, pisano wiele edyktów królewskich, które były skierowane przeciwko reformatorom. W 1525 r. król Zygmunt Stary uznał sekularyzację Prus Książęcych oraz luteranizm w Prusach jako religię oficjalną.
Do Polski w 1535 r. przybyli anabaptyści, a w 1526 r. – menonici, którzy również otrzymali tolerancję. Król Zygmunt August w latach od 1557 do 1559 zadeklarował miastom leżącym w Prusach prawo głoszenia wyznania augsburskiego. W 1561 r. w układzie wileńskim Inflanty otrzymały tę samą swobodę.
Od zgody sandomierskiej do konfederacji warszawskiej
W 1570 r. w Sandomierzu przez przedstawicieli luteran, kalwinistów i Braci Czeskich (którzy mieszkali w Rzeczypospolitej) doszło do zawarcia porozumienia. Zgoda polegała na wspólnym uznaniu się za chrześcijan oraz występowaniu wobec katolickiej większości. Arianów uznano za heretyków, co było powodem wykluczenia ich spoza grupy. W 1570 r. dysydenci zaprezentowali sejmowi projekt, który był gwarancją swobodnego wyznawania różnych religii, jednak pomysł został odrzucony.
Zygmunt II August (ostatni władca z dynastii Jagiellonów) zmarł 7 lipca 1572 r. Po tym wydarzeniu obóz protestancki stracił gwarancje prawne dla swojej religii. Od tej pory najważniejszą sprawą w państwie był wybór nowego króla, gdyż w Europie to właśnie królowie podejmowali decyzję o religii w kraju. Katolicy postanowili zespolić się przy kujawskim biskupie Stanisławie Karnkowskim. Protestantom przewodził prymas Jaku Uchański. Natomiast dysydenci zebrali się przy Janie Firlej, (obejmował on urząd marszałka wielkiego koronnego), a także przy sandomierskim wojewodzie – Piotrze Zborowskim. Protestanci zdecydowali, aby wybór nowego władcy miał miejsce w Bystrzycy pod Lublinem, gdyż mieli nadzieję, że protestancka szlachta z Lublina będzie miała duży wpływa na przyszłą elekcję. Jednak katolicy pragnęli, żeby elekcja odbyła się pod Warszawą, ponieważ właśnie tam znajdowała się liczebna katolicka szlachta z Mazowsza. W styczniu 1573 r. odbył się sejm konwokacyjnym. Na zebraniu postanowiono, że w wyborach króla weźmie udział każdy szlachcic, a elekcja będzie miała miejsce w Warszawie. Kolejnym zwycięstwem katolików było powołanie prymasa na interreksa, czyli osobę, która miała zastępować króla podczas okresu bezkrólewia. Zadaniami prymasa było od tej pory zwoływanie zjazdów oraz mianowanie i koronowanie króla. Janowi Firlejowi nadano prawo możliwości ogłoszenia wyboru nowego władcy.
Konfederacja Warszawska, która odbyła się w pierwszych dniach stycznia, dążyła do uporządkowania spraw, które były związane z wyborem króla. Drugim celem konfederacji było zapewnienie bezpieczeństwa w kraju podczas bezkrólewia. W uchwale został poruszony temat pokoju religijnego, który wywołał największe nieporozumienia. Episkopat nie zatwierdził konfederacji, mimo że opracowaniem tekstu zajęli się katoliccy biskupi. Akt konfederacji, który został przyjęty przez sejm, podpisali tylko: biskup kamieniecki, biskup krakowski oraz podkanclerz koronny.
Akt konfederacji warszawskiej obiecywał, że pokój pomiędzy obywatelami o różnych wyznaniach będzie bezwarunkowy oraz trwały. Akt gwarantował również niewszczynanie walk pod pretekstem religii. Według aktu szlachta miała możliwość narzucenia swoim poddanym religii, którą sami wyznawali. Pomimo że konfederacja swobodne wyznawanie religii jedynie szlachcie, to praktycznie takie prawo mieli także mieszkańcy miast królewskich.
Konfederacja warszawska, jako pierwsza w Europe, była aktem licznej tolerancji. Konfederacja dała również prawne podstawy dla protestantów w Polsce.
Stosunek Henryka Walezego i Stefana Batorego do Kościoła katolickiego
Rzym uważnie śledził wybory nowego króla dla Polski. Jego wybór miał ogromne znaczenie, gdyż możliwy był wybuch wojny z Turcją. Wybory miały także wpływ na dalszą rekatolizację państwa, a także pozostałych krajów w Europie. Kardynał Hozjusz poinformował papieża Grzegorza XIII o sytuacji, która panowała w Polsce. Papież zadecydował o rozpoczęciu publicznych modlitw, które miały na celu szczęśliwy wybór polskiego władcy. Grzegorz XIII postanowił również wysłać do Polski kardynała Giovanni Francesco Commendone – jednego z najlepszych dyplomatów papieskich.
Kandydatów, którzy chcieliby zostać królem Polski było pięciu. Dwoje z nich – książę Albrecht Pruski i król szwedzki Jan II – było protestantami. Kolejnym chętnym, aby objąć ten urząd, był prawosławny car Iwan Groźny. Natomiast pozostała dwójka kandydatów wyznawała religię katolicką (arcyksiążę Ernest Habsburg oraz książę Henryk Walezy). Papież, obawiając się o możliwy wybuch wojny z Turcją, rozkazał kardynałowi Commendoniemu, aby głosował na Ernesta Habsburga. Papież zwrócił się także z tą prośbą do biskupów z polski.
W kwietniu 1573 r. odbył się sejm elekcyjny. Podczas zebrania postanowiono na wybranie nowego króla spomiędzy arcyksięcia Ernesta Habsburga i księcia Henryka Walezego. 11 maja 1573 r. prymas Uchański poinformował, że nowym władcą Polski zostanie Henryk Walezy. Obowiązkiem nowego króla było podpisanie pacta conventa, do którego zdecydowano dołączyć postanowienia konfederacji warszawskiej. Król Walezy przyjechał do polski w lutym tego samego roku, jednak gdy w czerwcu do Krakowa doszła informacja, że brat władcy (król Karol IX) zmarł, Henryk Walezy wyjechał z Polski na zawsze. Po ucieczce władcy w Polsce zapanował chaos.
Do 12 maja 1575 r. oczekiwano powr