Magnateria

Magnateria była najbardziej zamożną szlachtą w Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Korony Królestwa Polskiego między XVI a XVIII wiekiem. Poza posiadaniem ogromnych majątków magnaci zajmowali (dożywotnio) najwyższe stanowiska państwowe, w związku z czym mieli również największy wpływ na politykę państwa. Ponadto posiadali zdecydowanie więcej przywilejów od pozostałych warstw szlacheckich.

Magnateria wywodziła się ze średniowiecznych możnowładców. Zaczęła się formować pod koniec XVI wieku, mniej więcej od zorganizowania sejmów egzekucyjnych. W jej skład wchodzili głównie najbogatsi, najpotężniejsi i najbardziej aktywni politycznie obywatele z Litwy oraz Polski. Skupywanie licznych ziem, rezydencji, zamków czy miast doprowadziło do jasnego wyodrębnienia magnatów od innych szlachciców. Skutkowało to również faktem, że zaczęto im przyznawać urzędy senatorskie. Do magnaterii można było wejść dzięki zasługom politycznym i wojskowym.

Najważniejszym i najbardziej zauważalnym kryterium, które zapewniało przynależność do tej warstwy, było posiadanie licznych dóbr ziemskich. Dodatkowo trzeba było utrzymywać własne wojsko, a także aktywnie udzielać się w życiu politycznym. Ważne były również koligacje między poszczególnymi rodami.

Choć ich majątki pozwalały im na spokojne życie, bez poczucia potrzeby zarobku w celu utrzymania swego rodu lub potrzeby angażu w życie społeczne, to obejmowali liczne urzędy, które inni traktowaliby głównie jako pracę. Jednak w przypadku magnatów celem tego była chęć służenia ojczyźnie. Ich pozycja w polityce była na tyle silna, że podczas trwania rządów Zygmunta I Starego to oni, posiadający stanowiska senatorów, mieli prawo wybrania posła na organizowany co dwa lata sejm walny, choć po jakimś czasie utracili ten przywilej. Największy wzrost potęgi magnackiej przypadł na wiek XVII. Doszło nawet do tego, że próbowano samodzielnie, bez udziału króla, prowadzić politykę zagraniczną. Przykładem działania z własnej inwencji są:
– w 1604 roku: interwencja zbrojna w Rosji zorganizowana przed ród Wiśniowieckich oraz Mniszów;
– w 1606 roku: rozpoczęcie dziesięcioletniej wyprawi do Mołdawii przez magnatów – Michała Wiśniowieckiego oraz Samuela Koreckiego;
– w 1655 roku: próba utworzenia własnego księstwa przez ród Radziwiłłów.

W XVIII wieku magnateria skupiła się głównie na kontrolowaniu sejmików oraz sądów ziemskich. Była to kontrola ‘zdalna’- bez ruszania się z własnych dworów i rezydencji, gdyż sami magnaci bardzo rzadko brali udział w tych wydarzeniach (głównie pojawiali się na nich w okresach bezkrólewia). Zazwyczaj wysyłali na nie swoich przedstawicieli spośród podległej im ludności. Jednocześnie poszczególne rody ciągle rywalizowały ze sobą, głównie ubiegając się o dane stanowiska w sejmie lub Trybunałach (Koronnym i Głównym Wielkiego Księstwa Litewskiego). Doprowadziło to do wybuchu krótkiej wojny domowej na Litwie w 1700 roku, gdyż zdecydowana większość urzędów została tam objęta przez członków jednego rodu – Sapiehów. Sześćdziesiąt cztery lata później części z najważniejszych rodów magnackich przyznano tytuły książęce, co wywołało liczne kontrowersje, gdyż zaburzało to dotychczasową równość szlachecką. Do wyróżnionych tytułem rodów należały: ród Radziwiłłów, Sapiehów, Lubomirskich, Massalskich, Poniatowskich, Sułkowskich, Ossolińskich oraz Ponińskich. Pod koniec XVIII wieku, kiedy zbliżał się II rozbiór Polski, odbył się ostatni sejm Rzeczypospolitej – sejm grodzieński. Udział magnatów był w im bardzo niewielki, gdyż brzydzili się tym, co miało się stać niedługo – drugim rozbiorem.

Podczas zaborów wielu szlachciców straciło swoje majątki. Na początku Rosjanie dokonali tak zwanego sekwestru na Litwińskich magnatach, którzy mieli brać udział w powstaniu kościuszkowskim lub jawnie opowiadali się przeciwko zaborcom. Najbardziej znanymi rodami, które ucierpiały w tamtym momencie byli: Radziwiłłowie, Czartoryscy, Poniatowscy, Potocki, Ogińscy oraz Sulistrowski. W tym okresie magnateria znacznie straciła na statusie. Poza majątkami utracili znaczenie polityczne, a także kulturalne. Mimo to, większość z nich starała się, w ukryciu przed zaborcami, w jakiś sposób zachować i utrwalać polskie dziedzictwo kulturowe. W związku z tym, choć wiele dzieł sztuki, rzeźb, elementów wystroju dworów, książek, pism, zabytków itd. zostało rozkradzione przez Szwedów, Niemców czy Rosjan, to spora część z nich pozostała w naszej ojczyźnie do dzisiejszych czasów i obecnie stanowią głównie eksponaty muzealne w muzeach zamkowych i pałacowych na terenie Rzeczypospolitej.

Z powyższych akapitów można się domyślać, głównym źródłem dochodów magnaterii były posiadane przez nią ziemie. Od sprzedaży surowców, wytworów, zbóż, owoców, ryb, bydła, owiec itd., przez operacje finansowe między członkami poszczególnych rodów, aż po dzierżawy oraz propinacje. Jak widać, przeważająca część gospodarki była rolno-handlowa. Niektóre rody posiadały również kopalnie soli, żelaza i innych metali oraz manufaktury produkujące wyroby fajansowe i szklane, tkaniny i części ubioru, takie jak pasy kont