Nacjonalizm

Nacjonalizm bez wątpienia wpisał się w historię wielu narodów i miał wpływ na mrowie wydarzeń, zwłaszcza w Europie. Czym jest nacjonalizm i jaka jest jego historia? Z jakimi postawami był związany i czy nadal jest zagrożeniem dla współczesnego świata? Spróbujmy znaleźć odpowiedzi na owe pytania.

Pisząc jednym zdaniem, nacjonalizm to ideologia polityczna, której wyznawcy są przekonani, że to ich naród jest najwyższą wartością i najważniejszą formą uspołecznienia. Tożsamość narodowa gra w tej doktrynie pierwsze skrzypce i jest ważniejsza niż dobro pojedynczej jednostki. Najczęściej nacjonalizm powiązany jest z takimi terminami jak etnocentryzm lub patriotyzm. Aby dobrze zrozumieć ten termin, wyjaśnijmy po kolei znaczenia owych postaw. Etnocentryzm ma najczęściej negatywny wydźwięk, ponieważ dany naród (lub grupa etniczna) uznaje siebie za szczególnie wyjątkowy i wartościowy, wywyższając własną kulturę, a tłamsząc wszystko, co odmienne. Oceniając na przykład inny naród, nie jest obiektywny, ale spogląda przez pryzmat swojej grupy, co może prowadzić do niechęci, a w skrajnych przypadkach do wrogości. Patriotyzm często jest elementem nacjonalizmu, ale tak naprawdę jest jego zupełnym przeciwieństwem. Patriota szanuje swój kraj, język, kulturę i obyczaje, traktuje z godnością ważne symbole narodowe, a także jest oddany ojczyźnie. Jest gotów nawet zginąć lub walczyć w obronie umiłowanego kraju, przedkłada dobro jednostki ponad dobro ogółu, czyli narodu. Patriotyzm to także silne poczucie więzi społecznej oraz solidarności, z poszanowaniem wartości odmiennych narodów. Zrozumienie różnicy pomiędzy nacjonalizmem a patriotyzmem jest bardzo ważne, gdyż są to zupełnie przeciwstawne postawy, mimo iż (mogłoby się wydawać) mają wiele elementów wspólnych. Patriota troszczy się o swój naród, tak samo jak nacjonalista – naród jest najważniejszy. Różnica polega na tym, że w drugim przypadku dominuje egoizm, skrajność i wrogość dla wszystkiego, co odmienne. Patriota nie umniejsza wartości innych narodowości, nie okazuje pogardy i wrogości. Można wysnuć stwierdzenie, że patriotyzm to fundament dla nacjonalizmu, a ideologie te często pojawiają się nierozłącznie. Nacjonalizm może (choć nie musi) przerodzić się w szowinizm, rasizm lub kompletny brak tolerancji. Nacjonalista żyje w swym hermetycznym społeczeństwie, jest zamknięty na osiągnięcia i wartości innych państw, często posuwa się do wrogości, która może przerodzić się w prawdziwą nienawiść. Odrzuca on również kosmopolityzm. Ten termin z kolei oznacza wyrażanie sprzeciwu wobec podziałów kulturowych, politycznych i terytorialnych. Zwolennicy owego poglądu uważają, że to cały świat jest ich ojczyzną, niezależnie jakiej są narodowości. Jak widać, jest to ideologia zupełnie przeciwna do nacjonalizmu. Innymi terminami, które mogą łączyć się z omawianym tematem jest szowinizm oraz ksenofobia. Szowinizm to postawa charakteryzująca się brakiem tolerancji i poszanowania innych (jednostki, grupy, narodu), z irracjonalną i przesadną gloryfikacją własnej grupy, bądź narodu. Często bywa skrajną odmianą nacjonalizmu, w której dany naród uznaje, że ma prawo do podbojów innych terytoriów i panowania nad nimi, gdyż są one – w opinii tej grupy – gorsze i słabsze. Z szowinizmem narodowym często łączą się takie postawy jak nienawiść, pogarda, agresja. Ostatni termin – ksenofobia – to postawa społeczno-psychologiczna, która charakteryzuje się nadmiernie okazywaną obawą, niechęcią lub wrogością, do wszystkiego, co pochodzi spoza granic danego kraju, a więc na przykład do cudzoziemców, ich języka, kultury czy obyczajów. Osoba zachowująca się w ten sposób nazywana jest ksenofobem. Jak widać z terminem nacjonalizmu powiązanych jest wiele innych postaw i zachowań, które przeważnie mają negatywny wydźwięk. Należy podkreślić, że sam nacjonalizm, rozumiany w sensie wywyższania własnego narodu nie jest do końca złą postawą, ale jeśli łączy się z innymi, wyżej wymienionymi poglądami, wówczas może być bardzo groźny. Nacjonalizm jest postrzegany jako doktryna, a nie w pełni ukształtowana ideologia. Często przyjmuje charakter zjawiska psychologicznego, w którym kładziony jest nacisk na więzy narodowe i lojalność względem kraju. Można przyjąć, że nacjonalizm zawsze zawiera cztery elementy wspólne: naród, wspólnotę organiczną, samostanowienie oraz politykę tożsamości. Naród to zbiór ludzi, których łączą wspólne wartości i tradycje, na przykład język, religia, historia, kultura, jedność etniczna lub rasowa, a także zamieszkują oni ten sam teren (choć niekoniecznie). Poczucie przynależności do narodu jest bardzo ważne dla każdego człowieka. Jednak jeśli więź ta zmieni się w bezkrytyczne, nieobiektywne samouwielbienie, połączone z negatywnymi postawami, wówczas mówimy o nacjonalizmie.

Wyjaśniliśmy już podstawowe pojęcia związane z omawianym tematem. Przejdźmy zatem do etymologii słowa „nacjonalizm”. Wyraz ten wywodzi się z języka łacińskiego „natio”, co możemy tłumaczyć jako „naród”. Po raz pierwszy (w obecnym znaczeniu tego słowa) terminu tego użyto w 1789 roku, w okresie rewolucji francuskiej. Jezuita ojciec Augustyn Barruel użył słowa „nacjonalizm” w druku w swojej pracy. Za jednego z pierwszych nacjonalistów jednak uważany jest Johann Gottfried von Herder, niemiecki filozof i pisarz, którego prace i poglądy wpłynęły bardzo na kształtowanie się idei narodu w późniejszym czasie. Często to właśnie tej personie przypisuje się „ojcostwo” koncepcji wczesnego nacjonalizmu kulturowego. Choć nacjonalizm kojarzy nam się przede wszystkim z Niemcami i drugą wojną światową, korzenie tej ideologii sięgają znacznie dalej. Na przełomie XV i XVI wieku doszło do upadku uniwersalizmu, do czego przyczyniła się reformacja (ruch religijno-polityczno-społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra, którego celem była odnowa chrześcijaństwa), luteranizm (również zapoczątkowany przez Marcina Lutra, była to doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny) oraz kalwinizm (czołowy nurt protestantyzmu, doktryna teologiczna i konfesja). Ówcześni władcy skupili się na własnych państwach i narodach. Luterański model polityczny narodu mówił o poczuciu wspólnoty narodowej, przywiązaniu do ziemi i krwi. Nacjonalizm uległ przekształceniu podczas rewolucji francuskiej (1789-1799), podczas której prym wiódł lewicowy klub polityczny. Członkowie nosili przydomek „jakobini” i postulowali daleko idącą centralizację, występowali przeciwko próbom zwiększania autonomii dla części państwa. Wcześniej państwa były księstwami bądź królestwami, a poddani byli wierni władcy (lub dynastii). Dzięki rewolucji francuskiej i idącymi w parze z nią przemianami, poddani stali się obywatelami Francji. Duży wpływ na pojmowanie tej ideologii miały prace Jana Jakuba Rousseau. Ten genewski pisarz, filozof i pedagog w roku 1762 napisał traktat o tytule „Umowa społeczna”, który między innymi odpowiadał na pytania o funkcjonowanie społeczeństw (narodów) w zorganizowanych państwach i ich ograniczenia. Wojny rewolucyjnej Francji oraz wojny napoleońskie (1799-1815) można uznać za swoistą kolebkę, która zapoczątkowała epokę nacjonalizmu w Europie. Kolejnymi ważnymi wydarzeniami historycznymi, które miały wpływ na kształtowanie się pojmowania nacjonalizmu były: Wiosna Ludów (1848), wyzwolenie koloni hiszpańskich w Ameryce Łacińskiej, Zjednoczenie Niemiec (1871) oraz Włoch (1861-1870). XIX wiek to okres, w którym tworzyły się narody o dużej świadomości tożsamej, a ruchy nacjonalistyczne zburzyły autokratyczne imperia Rosji, Turcji i Austrii. Wówczas nacjonalizm najwięcej zwolenników m