Ostatni dyktator Powstania Styczniowego

"; Anna – 1 stycznia 1860 r. oraz najmłodszy syn Konrad – maj 1860. W dojściu do siebie pomagała mu jego siostra – Alojza Juszkiewiczowa. Gdy doszedł do pełni sił, poznał Antoninę Kościuszkówną. Jak się okazało, była ona jedną z bliskich krewnych Tadeusza Kościuszki, który poprowadził kiedyś powstanie kościuszkowskie. W tym samym roku, w którym zmarła jego żona i syn, bierze drugi ślub z nowo poznaną kobietą w Kłopcinie. Z powodu jego słabej kondycji fizycznej i psychicznej, został zwolniony z armii rosyjskiej 14 czerwca 1862 roku, kończąc ze stopniem podpułkownika. Od tej pory dostawał emeryturę 230 rubli rocznie. Niedługo później zmarł jego kolejny syn – dwuletni Roman. W tym samym czasie Romuald dowiaduje się o nadchodzącym powstaniu wyzwoleńczym, które ma niedługo wybuchnąć.
Namawiany przez sąsiadów i znajomych, stawia się Wydziałem Wojny Rządu Narodowego. Już 15 stycznia 1863 roku został mianowany generałem, a tym samym został wysłany do Francji, by szukać poparcia i pomocy wśród tamtejszych powstańców. Niestety jego podróż nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Po powrocie do kraju, uzyskał poparcie większości powstańców, którzy zaproponowali, by to właśnie on stanął na czele powstania jako jego dyktator. Dopiero po upadku Rządu Narodowego czerwonych (powstanie dzieliło się na białych i czerwonych, biali stali po stronie Traugutta) objął on władzę dyktatorską nad powstaniem. Było to dokładnie 17 października 1863 roku. Jego funkcja miała pozostać tajna. Przyjął wtedy pseudonim Michał Czarnecki i zasiadał w dobrze ulokowanym biurze w budynku przy ulicy Smolnej 3 w Warszawie. Swoją działalność opierał na zwarciu szyków żołnierskich, uwłaszczaniu chłopów, polepszenia sytuacji finansowej wojsk i ich rozlokowania. Był bezdyskusyjnie najlepszym i najwięcej robiącym dyktatorem, który dowodził powstaniem. Otóż prowadził szeroko rozstawioną politykę zagraniczną, która obejmowała większość państw zachodnich. Pewnego razu nawet prowadził korespondencję z jednym z największych rewolucjonistów – Giuseppe Garibaldim. W swojej wielkiej wierze pisał nawet do samego papieża Piusa IX, jednakże on także odmówił pomocy. Nikt nie chciał narażać się władzom rosyjskim, a zarazem nikt nie wierzył w zwycięstwo Polaków, którzy po raz kolejny byli zdani sami na siebie. Była to największa przyczyna, która spowodowała klęskę powstania styczniowego.
Romuald Traugutt został aresztowany w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku, około godziny 2 nad ranem. Przebywał wtedy w jednej ze swoich warszawskich kwater, dokładniej w mieszkaniu Heleny Kirkorowej. Jak się okazało, został wydany przez żyda Artura Goldmana, który był naczelnikiem Wydziału Skarbu Rządu Narodowego. Złamał się podczas przesłuchania i wydał dyktatora powstania, po czym nie uniknął kary i został skazany na zesłanie na Syberię. Romuald natomiast został pojmany i uwięziony w celi na Pawiaku, a następnie został przewieziony do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Mimo wielu ciężkich ciosów i wielogodzinnego przesłuchiwania, nikogo nie wydał. Za swoją działalność powstańczą, skierowaną przeciwko rządowi rosyjskiemu, mając 38 lat, 5 sierpnia 1864 roku w Warszawie, w Królestwie Polskim, został skazany na karę śmierci, a następnie dokładnie o 10 rano, wraz z Rafałem Krajewskim, Józefem Toczyskim, Romanem Żulińskim i Janem Jeziorańskim, został stracony na stokach cytadeli warszawskiej za dowództwo powstaniem styczniowym. Został upamiętniony, m.in. poprzez nazywanie szkół jego imieniem i patronem szkoły.