Sparta

Sparta
Nie każdy współczesny uczeń zna historię antycznej Sparty, jednak zapewne słyszał o sławnej bitwie pod Termopilami. To właśnie dzięki temu, poleis stało się rozpoznawalne i zdobyło niesamowitą chwałę wśród Greków. W dzisiejszej pracy postaram się przybliżyć czytelnikom dzieje Spartan.
Narodziny Sparty
Sparta narodziła się u schyłku II tysiąclecia p.n.e. z czterech wsi nad rzeką Eurotas. Od tego czasu trwał długi proces kształtowania ustroju i granic terenu państwa. W jego efekcie Spartanie podbili Lakonię i szczególnie ważną Mesenię. Następnie podporządkowali sobie wschodnie wybrzeże Peloponezu i wyspę Kytherę. Wówczas obszar polis wynosił około 8500 km², co czyniło ją największą w całej Grecji. Ekspansje Sparty trwały o połowy VI w. p.n.e., a zakończono je w celu umocnienia swojej pozycji. Zagwarantowali sobie sojusz polityczno-wojskowy, Związek Peloponeski, który zadecydował o ich hegemonii (przywództwie nad innymi poleis). Zdominowali całą symmarchię, zawierając przymierza z innymi miastami-państwami. Dzięki korzystnym dla Sparty rządom oligarchicznym, umowy stały się stabilne. Z czasem Związek Peloponeski objął cały półwysep, nie licząc wrogiego Argos.
Legendarny Likurg
Stworzenie ustroju politycznego i społecznego przypisywane są Likurgowi, legendarnej postaci, o której do dziś wiemy niewiele. Uważa się, że żył między IX a VII w. p.n.e. Przed Likurgiem obowiązywało złe prawo, a sama postać wprowadziła, według Spartan, nowe i najdoskonalsze. Fundament ustroju w Sparcie stanowiła Wielka Rhetra, czyli spis wszystkich regulacji. Znajdowały się tam zasady dotyczące zgromadzeń ludowych, dominacji królów oraz geruzji. Likurgowi przypisuje się również podział ziem obywateli. Od czasów jego zmian w Sparcie nastał surowy obyczaj dbania o dobro wspólnoty ponad jednostkę. W VI w. p.n.e. zaniedbano kulturę, która według uczonych mogła się wiązać z wyodrębnieniem ze społeczności.
Ustrój społeczny
W starożytnej Sparcie panował ustrój oligarchiczny, charakteryzujący się rządami najlepszych, którzy kierowali polityką na własną korzyść. Tę uprzywilejowaną elitę tworzyli spartiaci. Byli oni grupą ok. 10 tys. wojowników, mieszkających w Sparcie lub w garnizonach wojskowych. Uważali się oni za homoioi (’podobni, 'jednakowi’). Sądzono, że według praw Likurga, spartiaci powinni mieć taką samą działkę ziemi, co miało zapewnić im równość majątkową. Jednak mimo starań, wśród tej społeczności występowały różnice majątkowe. Przedstawiciele najzamożniejszych rodów kierowali Spartą, sprawując najważniejsze urzędy bądź dowództwo w armii. Pełnili również funkcję posłów, otwierając się na kontakty i politykę zewnętrzną. Na skutek tego systemu, ważne dla państwa stanowiska były często powierzane osobom niekompetentnym, którzy musieli ponosić odpowiedzialność za zadania jedynie z powodu pochodzenia. Ludzie spoza elity rzadko byli dopuszczani do władzy.
Niżej w hierarchii stali periojkowie (z greckiego 'ci, którzy mieszkają wokół’), mieszkańcy miast zajmujący się handlem i rzemiosłem. Mimo przewagi ok. 30 tys. osób posiadali jedynie wolność i ograniczone funkcje w miastach – pozostawali zależni od polityki spartiatów. Na wezwanie Sparty musieli wystawiać własnych wojowników, a także wytwarzać dla niej różne przedmioty. Stosunki między periojkami a spartiatami działały na zasadzie nierównych korzyści dla obu stron.
Najbardziej liczną grupą w Sparcie byli niewolni chłopi, liczący ponad 100 tys. osób. Heloci (także mieszkańcy Mesenii) przebywali na wsi, a ich głównym zajęciem była uprawa ziemi i służba u spartiatów. Wiadomo o nich niewiele, przez co historycy nie mogą określić, czy musieli oni oddawać panom połowę plonów czy odgórnie określone produkty. Nieposłuszeństwo niewolnika mógł ukarać każdy obywatel, a sam spartiata nie mógł go wyzwolić (jedynie państwu przysługiwała ta możliwość).
Ustrój polityczny
Największą władzę w Sparcie miało dwóch królów (diarchia). Pochodzili z dynastii Agiadów i Eurypontydów, a poza najwyższą pozycją, dowodzili oni również armią, piastowali stanowisko kapłańskie, ale i również mieli uprawnienia sądownicze. Nadzór nad nimi sprawowało 5 eforów, wybieranych przez apellę na roczną kadencję. Na równi z eforami stała Rada Starszych, geruzja. Wybierani spośród starszych spartiatów, 28 członków, na kadencję dożywotnią. Sprawowali funkcję sądowniczą i zwoływali apellę. Wspomniany wcześniej urząd, Zgromadzenie Ludowe, liczyło kilka tysięcy osób. Powoływani byli do niego spartiaci, a ich zadaniem był wybór urzędników i zatwierdzanie decyzji głosowaniem.
Siły zbrojne
Armia spartańska znacznie różniła się od innych sił zbrojnych w Grecji. Wojownicy w Sparcie oddawali się jedynie szkoleniom, podczas gdy inni mieszkańcy greccy zajmowali się na co dzień różnymi zajęciami. Sukcesy i zwycięstwa Spartan przyniosły im ogromną chwałę, a zwycięzców traktowano z ogromnym szacunkiem. Ich uzbrojenie cechowało się podobieństwem do tego hoplitów. Na tarczy znajdował się inicjał (gr. lambda) – symbol Lacedemonu, czyli Sparty. Spartiaci nosili również czerwony płaszcz, przez nakaz Likurga. Zdarzało się jednak, że wojownicy musieli nosić strój pokryty kolorowymi łatami. Było to wtedy, gdy Spartanin uciekł z pola bitwy lub okazał tchórzostwo. Oprócz hańbiącego odzienia mógł zgolić tylko połowę wąsów, a każdy obywatel mógł go prześladować bądź uderzyć.
Życie kobiet w Sparcie
Wspomniany ustrój polityczny dotyczy jednakże, tak jak w innych polis, tylko płci męskiej. Nie mniej Spartanki cieszyły się dużą wolnością, ponieważ mężczyźni spędzali większość życia na ćwiczeniach lub wojnach. I one dbały o swoje szkolenie fizyczne, gdyż wymagano od nich narodzin silnych i zdrowych dzieci. Kolejnym dowodem swobody jest także możliwość posiadania przez nie działek ziemi, co prawda mniejszych niż ich bracia.
Spartańskie wychowanie
Sparta słynęła nie tylko ze swej odwagi, lecz także surowego wychowania. Ich styl życia, zwany diatią, obejmował wszystkich obywateli, bez względu na bogactwo. Podstawowym obowiązkiem stała się służba wojskowa, a obywatele mieli być silni, odważni i oddani państwu. Sparta pielęgnowała podane cechy poprzez wychowanie państwowe. Nowonarodzone dziecko było oceniane przez starców, a jeśli okazało się słabe lub chore – według legendy porzucano je w górach na pewną śmierć. Przez pierwsze siedem lat chłopca wychowywała matka, aby po tym czasie mógł być szkolony do dwudziestego roku życia. Po zakończeniu nauki, młody Spartanin zostawał obywatelem. Ten tytuł pozwalał mu założyć rodzinę lub udzielać się w posiedzeniach apelli.
Konflikt z Persją
W 493 r. p.n.e. król perski, Dariusz, wysłał do greckich miast heroldów, aby te uznały jego władzę. Legenda mówi, że Spartanie odrzucili żądanie władcy, zrzucając posłów do studni, gdzie kazali im zabrać symboliczną „ziemię i wodę”.
Podobnie zachowały się Ateny, które wrzuciły Persów do jamy. Trzy lata później, Dariusz wyruszył na wyprawę przeciw Grekom. Zajął Eretrię, po czym poniósł klęskę w bitwie pod Maratonem za sprawą Ateńczyków. Chociaż Ateny zwróciły się do Sparty, ta nie mogła odpowiedzieć, ze względu na obchodzone święta.
Bitwa pod Termopilami
Podbój Grecji nie zakończył się jednak na tej porażce wojsk perskich. Kolejna wyprawa odbyła się po śmierci Dariusza, za czasów panowania jego syna Kserksesa. Stanął na czele wojska całego imperium, a koalicją grecką dowodziła Sparta. Planowano stoczyć walkę w Tesalii, jednak słysząc o wielkości wojsk nieprzyjaciela, postanowiono bronić się w wąskim wąwozie – Termopilach. Między 17-19 sierpnia 480 r. p.n.e. 300 Spartan wraz z ok. 6700 żołnierzami stawili czoła Persom. Armią dowodził spartański król Leonidas, a bitwa zakończyła się śmierci