Średniowiecze

ŚREDNIOWIECZE to epoka historyczna Europy, której ramy czasowe szacuje się od V do XV wieku. Jest to najdłuższa epoka, gdyż trwała ponad tysiąc lat! Rozróżniamy trzy główne etapy w podziale historii naszego kontynentu – starożytność, średniowiecze i nowożytność. Jak widać, epoka ta jest wyraźnym oddzieleniem starożytności od czasów nowożytnych. Średniowiecze często nazywane jest „wiekami ciemnymi” i oceniane negatywnie – jest to poniekąd niesłuszne. Dzięki tej epoce nastąpił rozwój między innymi rolnictwa, technologii, handlu i transportu. Rozkwitła kultura, powstały pierwsze uniwersytety. Jest to okres nacechowany dużym kontrastem, a więc można doszukać się też negatywnych oddziaływań, na przykład siłowe nawracanie, wojny religijne, szerzenie się herezji, zabobonów i okresowa stagnacja. Średniowiecze to epoka wielka, zarówno ze względu na imponujące ramy czasowe, jak i na znaczenie jakie wywarła na kolejne okresy. Jest naszym dziedzictwem i największym w dziejach świadectwem wiary.

NAZWA I ZNACZENIE:
W języku łacińskim wyrażenie „medium aevum” (liczba mnoga), „media aetas” (liczba pojedyncza) oznacza dosłownie „wieki średnie”. Jak sama nazwa wskazuje, jest to epoka leżąca w środku, pomiędzy czymś a czymś. Przed średniowieczem trwała starożytność, natomiast po – renesans. Kiedy uczeni i artyści renesansowi nadawali poprzedniej epoce nazwę, uznawali ów okres historii jako coś przejściowego i mało znaczącego. Oświeceni ludzie renesansu spoglądali poniekąd z pogardą na tę przeszłość, gdyż średniowiecze kojarzyło im się z epoką kryzysu intelektualnego, stagnacji i zacofania, dlatego też często nazywano ją również „wiekiem ciemnym”. Inne określenie to „długa noc średniowiecza”. Nazwa „średniowiecze” może mieć wydźwięk pejoratywny i krzywdzący. Podkreśla ona odejście od epoki antycznej i upadek wykształconych w tamtym okresie wzorców. Szacuje się, że łaciński odpowiednik nazwy wykształcił się w 1469 roku („media tempestas”) lub w 1604 roku („medium aevum”) i 1625 („media saecula”). Najbardziej znanymi „atrybutami” średniowiecza było cesarstwo, królestwo oraz kościół (katolicyzm), które pełniły istotną rolę dla wszystkich ówczesnych ludzi. Dlatego pojawiła się też nazwa epoki określająca ją jako czas „miecza i krzyża” lub „korony i tiary”. W mowie potocznej mówiąc iż coś jest „średniowieczne”, mamy na myśli nie tylko iż pochodzi z danej epoki, ale też że jest stare, przedpotopowe, zacofane. Istnieje również teoria, która mówi iż nazwa „średniowiecze” wynikła z przekonania, że jest to czas pomiędzy pierwszym a drugim pojawieniem się Chrystusa. Drugie przyjście nazywane jest „paruzją” lub „Dniem Pańskim”. Kolejny raz byłby to okres pośredni. Jacob Burckhardtow, badacz historii kultury uważał, że omawiana epoka była czasem upadku kultury i degradacji się społeczeństwa. Teza ta okazała się jednak fałszywa.

RAMY CZASOWE:
Wśród uczonych i historyków nadal trwa spór o ustalenie dokładnych klamer, które spinałyby okres trwającego średniowiecza. Daty graniczne są datami umownymi, gdyż przejście z jednej epoki w drugą często trwało wiele lat. Odnosząc się do różnych części Europy i poszczególnych krajów, znajdziemy wiele wydarzeń uważanych za początek lub koniec epoki. Często też związane jest z tym pojawienie się literatury pięknej, malarstwa oraz ekspansja religii. Koniec starożytności to V wiek, a dokładnie – rok 476, który jest datą upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. Niektórzy twierdzą jednak, że epoka średniowiecza zaczęła się wcześniej, już w III lub w IV wieku, wraz ze zmianą mentalności ludzi, na które miało wpływ szerzące się chrześcijaństwo. Kolejną umowną datą jest rok 313 i tak zwany „edykt mediolański” (zarządzenie), w którym cesarz zachodniej części Imperium Rzymskiego, Konstantyn Wielki oraz cesarz wschodniej części – Licyniusz – wspólnie ustanowili swobodę wyznania i nadali równe prawa chrześcijanom i poganom. Jakie jeszcze daty uważa się za preludium średniowiecza? Rok 337 i śmierć cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego; rok 378 i bitwa pod Adrianopolem; rok 395 i śmierć ostatniego cesarza rzymskiego Teodozjusza I Wielkiego; rok 486 – bitwa pod Soissons; rok 565 i śmierć Justyniana I Wielkiego oraz rok 622 – początek islamu. Koniec epoki średniowiecza również ma kilka dat umownych. Pierwsza (i najpopularniejsza) to moment wynalezienia druku przez Jana Gutenberga, czyli rok 1450. Wynalezienie prasy drukarskiej zmieniło oblicze kultury europejskiej. Innym wydarzeniem związanym z zakończeniem średniowiecza jest upadek cesarstwa bizantyjskiego i koniec wojny stuletniej, w roku 1453. Nieco bardziej odległą datą jest rok 1492 i odkrycie przez Krzysztofa Kolumba Ameryki, a także rok 1517 i słynne wystąpienie Marcina Lutra. Wydanie przez Mikołaja Kopernika dzieła pod tytułem „O obrotach sfer niebieskich” również uważane jest za przełom i ostateczne zakończenie „wieków ciemnych”. Tak wyglądają ramy czasowe na świecie, a jak było w Polsce? Początek epoki średniowiecza związany jest z postacią księcia Mieszka I i rokiem 966, w którym przyjął chrzest Polski. Z kolei koniec szacuje się na wiek XVI. Wówczas można zauważyć liczne zmiany na przykład w architekturze, sztuce, literaturze, szkolnictwie oraz rozkwit polskiej kultury i gospodarki. Początki kolejnej epoki – renesansu – zaczęto już dostrzegać w Polsce w wieku XV.

PODZIAŁ ŚREDNIOWIECZA (CHRONOLOGICZNY):
Jak już wspomniano, była to bardzo długo trwająca epoka, dlatego podzielono ją na trzy umowne okresy. Warto podkreślić, że średniowiecze nie było jednolite, na przestrzeni tak długiego czasu oczywiste jest, że zachodziły liczne przemiany. Pierwszy okres nosi nazwę „wczesnego średniowiecza”. Jego ramy czasowe szacuje się od V do X wieku. Był to okres pograniczny, w którym nowe idee dopiero się kształtowały. Schyłek starożytności związany był ze spadkiem liczby ludności, upadkiem wielu miast oraz najazdami (plemion barbarzyńskich). Powstawały nowe państwa, zakładane przez ludy germańskie. Z kolei Afryka Północna i Bliski Wschód stały się częścią kalifatu (jest to islamski ustrój polityczny). Stosunki społeczne i struktury polityczne uległy znacznej przemianie, choć w tym początkowym okresie nie doszło do całkowitego zerwania ze starożytnością. Istotny wpływ na rozwój prawodawstwa miał zbiór praw o nazwie „Kodeks Justyniana”, wydany w 528-534 roku naszej ery. W okresie wczesnego średniowiecza można zauważyć też rozprzestrzenienie się religii chrześcijańskiej – zakładano klasztory, budowano kościoły. Drugi okres nosi nazwę „dojrzałego średniowiecza” i trwał od XI do XII wieku. Wówczas znacznie wzrosła liczba ludności w Europie dzięki rozwojowi technologii, rolnictwa, handlu i zmiany klimatu. Powstał system lenny, w którym wasal zobowiązany był do świadczeń wojskowych na rzecz seniora (jest to osoba, która weszła w osobisty stosunek zwierzchni z wasalem), w zamian za lenno (użytkowany majątek). Pojawiło się też poddaństwo chłopów, którzy świadczyli daniny i pracowali na rzecz feudałów (rycerstwa). Pomiędzy wiekiem XI a XIII organizowano słynne krucjaty – zbrojne wyprawy katolickiego rycerstwa, które miały na celu uwolnienie Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. Zaczęły się tworzyć scentralizowane państwa narodowe, powstała scholastyka (filozofia, nauka) oraz pierwsze uniwersytety. „Dojrzałe średniowiecze” to okres, w którym religia odgrywała ogromną rolę w życiu każdego obywatela. Trzecia, ostatnia nazwa to „jesień średniowiecza”, która jest uważana za jego schyłek. Był to wiek XIV-XV. Europę zaczęły nawiedzać klęski głodu, zarazy i wojny, co wpłynęło na znaczy spadek ludności. Pomiędzy rokiem 1347 a 1350 pojawiła się tak zwana „czarna śmierć”, czyli dżuma, która uśmierciła aż jedną trzecią ówczesnej populacji. Trwające wojny pomiędzy poszczególnymi państwami oraz wojny domowe rozpętały wiele buntów chłopskich. Towarzyszyły im spory, herezje, a także wielka schizma, w której do głowy Kościoła katolickiego prawo rościło sobie wielu papieży jednocześnie. Schyłek średniowiecza to pierwsze odkrycia geograficzne, wynalazki technologiczne, rozwój piśmiennictwa, a także wszelkie zmiany kulturalne. Społeczeństwa zaczęły się prze