Stefan Batory

Stefan Batory to król Polski panujący od 14 grudnia 1575 do 12 grudnia 1586 roku, a więc przez okres zaledwie jedenastu lat. Dostał się na tron dzięki małżeństwu z Anną Jagiellonką. Jest uznawany za jednego z najwybitniejszych władców elekcyjnych. Obdarzony był talentem politycznym i niezwykłą intuicją strategiczną. Król był dobrze wykształcony i oczytany. Władał płynnie językiem łacińskim, niemieckim i włoskim, choć nigdy nie nauczył się mówić po polsku. Można powiedzieć, że Batory zaczynał jako podrzędny giermek, a skończył jako ważny władca. Skutecznie odbierał ataki ze strony wrogów Polski i był dobrym dyplomatą. Jakim był monarchą i co nasz kraj zawdzięcza charyzmatycznemu Stefanowi Batoremu?

Stefan Batory urodził się 27 września 1533 roku, w mieście o nazwie Szilágysomlyó (obecnie jest to niewielkie miasto w Rumunii). Jego ojcem by Stefan Batory herbu Trzy Zęby, wojewoda Siedmiogrodu, dziad Elżbiety Batory. Matka to Katarzyna Telegdi, wojewodzina siedmiogrodzka. Przyszły król miał siedmioro rodzeństwa: Elżbietę, Mikołaja, Katarzynę, Zofię, Annę, Andrzeja i Krzysztofa. Ich ojciec zmarł w roku 1534, a matka w 1547 roku. Dlatego Stefan w wieku czternastu lat został sierotą. Aby zachować swe dobra dziedziczne, młodzieniec związał swoją karierę polityczną z rodem Habsburgów (była to dynastia niemiecka). Był nawet obecny na zaślubinach córki cesarza Ferdynanda I Habsburga (Katarzyny Habsburżanki). Będąc na dworze, nauczył się języka włoskiego, zaczął też studia na Uniwersytecie w Padwie. Sytuacja zmieniła się, kiedy Turcy najechali na Węgry. Wówczas młody Stefan Batory związał się politycznie z obozem narodowym wspierającym Zápolyów (była to wpływowa węgierska rodzina szlachecka). Kiedy Izabela Jagiellonka wracała z Polski, dnia 22 października 1556, Stefan stał na czele węgierskiej szlachty, która witała królową. Dowodził też wojskiem i stoczył bitwę pod Hadad (4 marca 1562 roku). Bitwa zaskoczyła się krótkotrwałym rozejmem. Rok później, na rozkaz króla Jana II Zygmunta Zápolya, brał udział w misji dyplomatycznej w Wiedniu, która zakończyła się niepowodzeniem. W roku 1565 z kolei Batoremu udało się wynegocjować porozumienie pokojowe z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem. W tym samym roku został też internowany przez Austriaków i dopiero w roku 1567 wrócił na Węgry. Można by się zastanawiać, jak Stefan Batory trafił na polski tron. Było to związane z ówczesną sytuacją polityczną panującą z naszym kraju. 19 czerwca 1574 roku król Henryk Walezy potajemnie uciekł do Francji, a w Rzeczypospolitej zapanowało półtoraroczne bezkrólewie. W 1575 roku Senat zadecydował, że królem zostanie Maksymilian II Habsburg. Do objęcia tronu i odbycia się ceremonii koronacyjnej ostatecznie nigdy nie doszło. Szlachta wybrała więc na tron Annę Jagiellonką, córkę Zygmunta I Starego i Bony Sforzy. Jako iż była niezamężna, przysposobiono jej na małżonka księcia Siedmiogrodu – Stefana Batorego. Do owej decyzji przyczynił się między innymi kasztelan biecki Stanisław Szafraniec herbu Starykoń. Dnia 14 grudnia 1575 roku Stefan Batory został oficjalnie ogłoszony nowym królem Polski. 1 maja 1576 roku (w wawelskiej katedrze) nastąpiła uroczystość koronacyjna i ślubna Anny ze Stefanem, której udzielił biskup kujawski Stanisław Karnkowski. Pełen tytuł królewski brzmiał: „Stefan, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podlaski, inflancki, a także książę siedmiogrodzki”. Zaistniała sytuacja związana z podwójną elekcją poróżniła poszczególne obozy, które były skłonne do rozpętania wojny domowej w kraju. Zagorzali stronnicy Batorego zajęli Kraków i Uniwersytet Jagielloński, gdyż miasto i akademia sprzyjały Habsburgom. 16 lutego 1576 roku w Maggeszu odbyło się uroczyste zaprzysiężenie przez Stefana Batorego „pacta conventa”, w których król między innymi zobowiązał się odzyskać zgrabione przez Rosję ziemię. Ponadto król musiał wyrazić zgodę na płacenie wyższego haraczu Turkom, w zamian za co zawarto personalną unię polsko-siedmiogrodzką. Zarządzającym wojewodą został Krzysztof Batory, brat Stefana, a po jego śmierci Rada Regencyjna. Opozycja nadal nie uznawała jednak tytułu królewskiego monarchy, Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy Królewskie oponowały za tym, aby to jednak Maksymilian II Habsburg zasiadł na tronie. Zbrojna demonstracja wojsk prędko jednak ostudziła zapał oponentów. Litwa i Prusy zostały zmuszone do uznania wybranego elekcyjnego króla, a przysięgę wierności złożył także książę pruski – Albrecht Fryderyk Hohenzollern. Kolejnym podmiotem niezadowolonym z takiego obrotu sprawy było miasto Gdańsk, które odmówiło wpuszczenia monarchy, co przyczyniło się do wybuchu wojny Rzeczpospolitej z Gdańskiem. Ów konflikt trwał od 1576 do 1577 roku. Ostatecznie władze gdańskie złożyły hołd Batoremu oraz zapłaciły kontrybucję. Król w zamian za to zniósł wszelkie nałożone restrykcje gospodarcze. W roku 1578 Stefan Batory utworzył Trybunał Koronny, który pełnił funkcję sądu apelacyjnego dla Korony Królestwa Polskiego. W 1581 roku z kolei powołano Trybunał Główny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zabiegi te miały na celu (między innymi) skłonienie szlachty do płacenia wyższych podatków na wojsko. Kolejnym problemem, z którym musiał zmierzyć się król, był wybuch wojny polsko-rosyjskiej (1577-1582). Dowódcą oddziałów wroga był wówczas Iwan IV Groźny – car Rosji z dynastii Rurykowiczów. Celem Batorego było odebranie z rąk Rosjan zagarniętych wcześniej Inflantów i ziemi płockiej. Monarcha stanął na czele kampanii i zreorganizował wojsko. Utworzył między innymi piechotę wybraniecką (do której rekrutowano chłopów z dóbr królewskich, nazywano ją też „łanową”) i korzystał z piechoty węgierskiej. Wojna ta zakończyła się dziesięcioletnim rozejmem (podpisanym 15 stycznia 1582 roku, w Jamie Zapolskim). Rzeczpospolita odzyskała niemal całe Inflanty, Wieliż i Połock, a wojska rosyjskie zmuszono do opuszczenia tych ziem. Król wraz z armią udaremnił plany zdobycia przez Rosję dostępu do Bałtyku. Po sukcesie Stefan Batory zajął się porządkowaniem administracji w odzyskanych ziemiach. Sojusznikiem, doradcą i współpracownikiem Stefana Batorego był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Mężczyzna był wierny królowi przez cały jego okres panowania w Polsce. Miał duży wpływ na sukcesy polityczne, gospodarcze i wojskowe Batorego. Został mianowany hetmanem wielkim koronnym w roku 1581. Król Stanisław Batory upodobał sobie zakon jezuitów, który na każdym kroku starał się wspierać. Popierał zakładanie przez zakon kolegiów, na przykład w Połocku i Rydze. Z kolei kolegium w Wilnie podniósł do godności Akademii Wileńskiej, która stała się drugą uczelnią wyższą w kraju. Batory był religijnym katolikiem, któremu często zarzucano nietolerancję, co nie do końca było prawdą. Król ostro tłumił wszelkie antyprostestanckie zamieszki w Krakowie i zapobiegł usunięciu warszawskich luteran. Stanisław Batory miał wielu wrogów i konspiratorów, którzy nie były zadowoleni z jego obecności na polskim tronie. W roku 1584 miał miejsce incydent związany z próbą zamachu na monarchę. Samuel Zborowski herbu Jastrzębiec, hetman kozacki i rotmistrz królewski został skazany na banicję. Zaplanował zamach na króla Stefana Batorego, który udaremniono. Olbracht Łaski (wojewoda sieradzki) w porę ostrzegł monarchę. Samuel został ukarany i ścięty. Niedługo po tym powołano sąd sejmowy, który miał rozpatrzyć skargę rodziny skazanego. Dowody przeciwko zamachowcowi uznano jednak za ewidentne i oddalono ich skargę. Zamachowiec został ukarany, jednak zaledwie dwa lata po owych wydarzeniach król podupadł na zdrowiu. Stefan Batory zmarł 12 grudnia