Stefan Czarniecki

„Jak Czarniecki do Poznania, po szwedzkim zaborze, dla ojczyzny ratowania wrócim się przez morze”. Chyba każdy zna ten fragment Mazurka Dąbrowskiego, hymnu Polski. Ów cytat odnosi się do potopu szwedzkiego (czyli wojny polsko-szwedzkiej), która toczyła się w od 1655 do 1660 roku. Ważną personą w owym konflikcie był Stefan Czarniecki. Historyczne „wracanie się przez morze”, o którym mówi ta część hymnu, to zimowa przeprawia morska polskich wojsk. Dowódcą w wyprawie wojsk antyszwedzkiej koalicji na Danię był wówczas Stefan Czarniecki (na prośbę Jana Kazimierza). Za swą bohaterską postawę został odznaczony przez króla (Fryderyka III) oraz uzyskał gratulacje od papieża Aleksandra VII oraz cesarza Leopolda. Był postacią dość kontrowersyjną, aczkolwiek niezmiernie interesującą. Wróćmy do początku i przeanalizujmy życiorys oraz osiągnięcia tej wybitnej persony, która miała duży wpływ na kształtowanie się naszego kraju.

Dokładna data narodzin Stefana Czarnieckiego nie jest znana, gdyż nie zachowały się żadne dokumenty z tego okresu. Przyjmuje się jednak, że było to około 1599 roku, w Czarncy (wieś koło Włoszczowy, położona w obecnym województwie świętokrzyskim). [Mógł być to też rok 1604]. Jego ojcem był Krzysztof Czarniecki, starosta chęciński i żywiecki, herbu Łodzia, a matką Krystyna z Rzeszowskich. Przodkowie Stefana Czarnieckiego wywodzili się z kalwińskich rodzin szlacheckich. Para doczekała się dziesięciu synów. Przebieg wczesnego okresu dzieciństwa oraz młodości jest dość mglisty, ponieważ bardzo mało zachowało się informacji z tego okresu. Wiadomo jednak, że podczas nauki w kolegium jezuitów w Krakowie, Stefan Czarniecki przeszedł na katolicyzm. Wydarzenie to miało wpływ na późniejsze poglądy Stefana, który przejawiał niechęć, a nawet wrogość w stosunku do innowierców (ludzi wyznających inną religię). Uważa się, że była to jedyna szkoła, którą ukończył Czarniecki. Ze względu na brak wystarczającego majątku, który mógłby zapewnić młodemu Stefanowi edukację i późniejszą karierę, wysłano go do zawodowej służby wojskowej (podobnie jak jego czterech braci). Najemna, ochotnicza formacja kawalerii lekkiej jazdy była nazywana „lisowczykami” (od nazwiska Aleksandra Lisowskiego), działała na przestrzeni lat 1607-1636. Przebieg początkowej kariery wojskowej opiera się na przypuszczeniach. Historycy zakładają, że młody Stefan Czarniecki brał udział w wojnie z Turcją oraz w bitwie pod Chocimiem (1621). Z kolei pod dowództwem Stanisława Koniecpolskiego walczył w czasie kampanii pruskiej (1626-1629) i wojny polsko-szwedzkiej (1626-1629). Uważa się, że nosił wówczas stopień chorążego. Kolejne lata to kolejne udziały w bitwach i wojnach; między innymi bitwa pod Martynowem, kampania smoleńska (w czasie wojny polsko-rosyjskiej) czy wyprawa dywersyjna w głąb Rosji, w których to Czarniecki piął się wyżej po szczeblach wojskowej kariery. Został porucznikiem (w 1633 oraz 1635 roku). W 1637 roku wyruszył na wojnę z Kozakami i Tatarami, pod dowództwem hetmana Mikołaja Potockiego, a następnie brał udział w tłumieniu powstań. Przełomową bitwą, za którą został mianowany rotmistrzem chorągwi kozackiej, była bitwa pod Ochmatowem, w roku 1644. Dalszy rozwój kariery wojskowej przybrał dramatyczny przebieg. W roku 1648, podczas bitwy nad Żółtymi Wodami (była to pierwsza walka powstania Chmieleckiego), Stefan Czarniecki trafił do tatarskiej niewoli, z której udało mu się oswobodzić, jednak został powtórnie schwytany. Ostatecznie został wykupiony w roku 1649, po zawarciu tak zwanej „ugody zborowskiej”. Stefan uzyskał poparcie i uznanie ze strony hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego, który nadał pędu jego dalszej karierze. Czarniecki został pułkownikiem i porucznikiem chorągwi hetmańskiej oraz zaufanym doradcą króla Jana II Kazimierza. Wojskowy brał udział w kolejnych bitwach: pod Beresteczkiem (1651) oraz pod Batohem (1652). W tym samym roku Czarniecki otrzymał urząd o nazwie oboźny koronny, został kasztelanem kijowskim, a nawet senatorem, natomiast w roku 1654 dowodził częścią armii koronnej. 3 stycznia 1656 roku, Czarniecki został mianowany regimentarzem (zastępca hetmana, dowódca wydzielonej grupy wojsk, sprawujący swe funkcje tylko okresowo). Popełniane błędy i niepowodzenia w kolejnych walkach spotkały się ze sporą krytyką. Czarniecki był znany z podejmowania nadmiernego ryzyka. Kolejnym ważnym etapem (lub najważniejszym) w życiu Stefana Czarnieckiego był potop szwedzki. Dla przypomnienia, nazwa ta oznacza VI wojnę polsko-szwedzką, w której Szwecja napadła na Rzeczpospolitą, w latach 1655-1660. Wojna zakończyła się pokojem zawartym w Oliwie, w roku 1660. Toczyła się równolegle z wojną polsko-rosyjską (1654-1667). Szwecja dążyła do całkowitej dominacji nad Morzem Bałtyckim, wykorzystała znaczne osłabienie naszego kraju przez walkę z Rosją. Wróćmy do omawianej postaci. W styczniu, roku 1656 regimentarz Stefan Czarniecki został dowódcą armii i rozpoczął tak zwaną „wojnę podjazdową”, (nazywaną też „wojną szarpaną”), odpierając ataki Szwedów. Ten rodzaj walk polegał na unikaniu otwartych, dużych konfrontacji z wrogiem i atakowaniu mniejszych oddziałów, stopniowo wyniszczając formacje. Metoda ta okazała się w tym przypadku bardzo skuteczna, pomagała miarowo uszczuplić przeważającą liczebność wojsk szwedzkich. Dzięki temu systemowi walk pokonano tylną straż szwedzką pod Jarosławiem, udaremniono oblężenie Przemyśla oraz Łowicza. Stefan Czarniecki stał się wówczas symbolem oporu przeciwko potopowi szwedzkiemu. Dowodził też podczas obrony Krakowa (do 17 kwietnia 1655 roku). W czasie oblężenia został jednak ranny, pozbawiony posiłków, co doprowadziło do kapitulacji. Była to jednak kapitulacja honorowa. W maju (razem z Janem Pawłem Sapiehą) Czarniecki wyzwolił Wielkopolskę oraz Małopolskę. Jako jedną z największych klęsk dowódcy uznaje się bitwę pod Gołębiem (luty 1656 rok), którą przegrał u boku Karola X Gustawa. W kwietniu natomiast Czarniecki odniósł zwycięstwo pod Warką, a także udało mu się zdobyć Bydgoszcz i Tucholę. Mogłoby się wydawać, że ówczesny król bardzo ufał osądom i radom Czarnieckiego, który wszak był dobrym obserwatorem i analitykiem szybko rozgrywających się wydarzeń. Podczas oblężenia przez Szwedów Warszawy, co było bardzo istotnym momentem, Jan Kazimierz odrzucił jednak poradę Czarnieckiego, który odradzał podjęcia otwartej walki. W efekcie czego bitwa została przegrana, a Szwedzi zgrabili ważne skarby kulturalne. Liczba bitew, walk i potyczek, który odbyły się w tych ramach czasowych jest naprawdę ogromna. Wracając do cytatu z hymnu narodowego, to Jan Chryzostom Pasek opisał wydarzenie z dnia 14 grudnia 1658 roku, w którym to kawaleria polska, dowodzona przez Stefana Czarnieckiego, przeprawiła się przez cieśninę morską w Danii, na wyspę Als (oddaloną od stałego lądu o pół kilometra). Wojsko pokonało wodę na łodziach, z którymi ciągnięto płynące konie. Atak ten bardzo zaskoczył Szwedów, co dało wojsku Czarnieckiego sporą przewagę. Niektórzy historycy uważają, że podczas trwania potopu szwedzkiego, Stefan Czarniecki chciał nakłonić chłopów do podjęcia walk, grożąc im śmiercią. Lata 1660-1661 to kolejne działania wojenne przeciwko Moskwie oraz Kozakom. Na uwagę zasługuje w tym okresie spektakularne zwycięstwo w bitwie pod Połonką (28 czerwca 1660). W roku 1663 Czarniecki poprowadził w wojnie z Rosją ofensywę, która okazała się porażką. Ostatnia wyprawa wojenna była na Ukrainie. Stefan Czarniecki zmarł 16 lutego 1665 roku, w miejscowości o nazwie Sokołówka, na skutek postrzału, który otrzymał w bitwie pod Stawiszczami (1664-1665 rok). Nie jest to jednak pewna informacja, gdyż śmierć ta została osnuta legendą. Istnieje hipoteza, która mówi, iż Czarnieckiego otruto, a także że śmierć nastąpiła w drodze powrotnej do Lwowa.

W bitwach zarzucano Czarnieckiemu