Antoni Gołubiew

Kim był Antoni Gołubiew i dlaczego warto go poznać?

W polskiej literaturze XX wieku istnieją postaci, które – choć nie zawsze obecne w głównym nurcie dyskusji literackich – odcisnęły niezatarte piętno na kształcie kultury. Antoni Gołubiew, pisarz, publicysta i niestrudzony badacz duchowych korzeni polskości, to postać paradoksalna: z jednej strony autor monumentalnej powieści o Bolesławie Chrobrym, z drugiej – twórca głęboko zaangażowany w współczesne mu dramaty historyczne. Czy jego próba połączenia chrześcijańskiego ethosu z literacką wizją może inspirować dziś?

Antoni Gołubiew (1907-1979) to jeden z najciekawszych polskich prozaików zaangażowanych w dialog między wiarą a historią. Autor trylogii „Bolesław Chrobry”, której pisanie zajęło mu 27 lat, stworzył dzieło porównywane do „Quo Vadis” Sienkiewicza pod względem rozmachu i głębi religijnej refleksji. Jako redaktor „Tygodnika Powszechnego” i współtwórca krakowskiego środowiska katolickiej inteligencji, stał się moralnym autorytetem w czasach stalinizmu. Jego życie – naznaczone wojenną konspiracją i powojennymi represjami – to gotowy scenariusz na film o niezłomności idei.

W jakich czasach kształtowała się twórczość Antoniego Gołubiewa?

Gołubiew dorastał w okresie kształtowania się II Rzeczypospolitej, by jako dojrzały twórca zmierzyć się z traumą wojny i wyzwaniami PRL-u. Lata 30. XX wieku, czas jego debiutu, to okres ścierania się modernistycznych tendencji z rodzącą się katolicką odnową. Okupacja hitlerowska, podczas której działał w Armii Krajowej i redagował podziemne pismo „Kultura Jutra”, ukształtowała jego przekonanie o moralnej odpowiedzialności intelektualisty.

Jak komunizm wpłynął na losy pisarza?

Po 1945 roku Gołubiew znalazł się w grupie twórców katolickich marginalizowanych przez władze. W 1953 roku pod presją środowiska podpisał rezolucję ZLP popierającą proces krakowski – gest, który później określił jako „najcięższy grzech swojego życia”. Jego powieści historyczne stały się jednak przestrzenią oporu poprzez reinterpretację narodowych mitów. W „Bolesławie Chrobrym” celowo eksponował wątki jedności słowiańskiej, co w kontekście zimnowojennych podziałów nabierało politycznej wymowy.

Droga życiowa: od Wilna do Krakowa

Urodzony 25 lutego 1907 roku w Spiczyńcach pod Mohylewem, dzieciństwo spędził na Kresach Wschodnich. Jego ojciec – inżynier kolejnictwa – zaszczepił mu fascynację techniką, która przejawiała się w precyzyjnej konstrukcji późniejszych powieści. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, gdzie pod wpływem prof. Manfreda Kridla odkrył filozofię dialogu Franza Rosenzweiga.

1934-1939: Debiut literacki opowiadaniami o tematyce kresowej
1939-1944: Działalność konspiracyjna w Wilnie i Warszawie, redakcja podziemnego pisma „Kultura Jutra”
1945: Przymusowe przesiedlenie do Krakowa, współtworzenie środowiska „Tygodnika Powszechnego”
1953-1972: Intensywna praca nad trylogią „Bolesław Chrobry”
1979: Śmierć 27 czerwca w Krakowie, pochowany na Cmentarzu Salwatorskim

Dlaczego „Bolesław Chrobry” to arcydzieło polskiej prozy historycznej?

Cykl powieściowy składający się z tomów: „Puszcza” (1954), „Szło Nowe” (1960) i „Złe dni” (1971) to nie tylko epicka opowieść o początkach państwa polskiego. Gołubiew dokonuje tu głębokiej teologicznej interpretacji historii – chrzest Mieszka I ukazuje jako akt duchowej dojrzałości narodu, a konflikty dynastyczne jako walkę między chrześcijańską caritas a pogańskim fatum. W odróżnieniu od Sienkiewicza, unika idealizacji – Bolesław Chrobry ukazany jest jako władca rozdarty między pragnieniem świętości a żądzą władzy.

Tytuł	Okres historyczny	Kluczowe wątki
Puszcza (1954)	Panowanie Mieszka I	Chrzest Polski jako proces duchowej inicjacji
Szło Nowe (1960)	Wczesne rządy Bolesława	Konflikt między uniwersalizmem chrześcijańskim a plemiennym partykularyzmem
Złe dni (1971)	Schyłek panowania Chrobrego	Kryzys władzy i osobiste rozczarowanie

„Królestwo nie jest ziemią ani grodami, ale ludźmi, którzy noszą je w sercach swoich. A serca bywają zdradliwe jak jesienne rzeki.”

Inne ważne dzieła w dorobku Gołubiewa

Choć trylogia historyczna przyniosła mu największą sławę, w dorobku autora znajdują się także:

„Wrocławskie noce” (1957) – powieść o moralnych dylematach przesiedleńców, porównywana do prozy Borowskiego
„Pod znakiem faszyzmu” (1967) – zbiór esejów analizujących źródła totalitaryzmu
„Listy do przyjaciół” (1978) – korespondencja odsłaniająca duchowe zaplecze twórczości

Czym charakteryzuje się styl pisarski Gołubiewa?

Jego proza łączy precyzję historycznego researchu z symboliczną głębią. W „Bolesławie Chrobrym” stosuje technikę polifonicznej narracji – głos kronikarza przeplata się z perspektywą zwykłych ludzi i poetyckimi wizjami. Charakterystyczne elementy to:

Topos światła i ciemności – np. scena chrztu opisana jako „rozświetlenie mrocznej puszczy dusz”
Neologizmy sakralne – tworzył wyrazy jak „Bogoumiłowanie” dla oddania mistycznego uniesienia
Symetria biblijna – struktura trylogii nawiązuje do Trójcy Świętej

🧠 Zapamiętaj: Gołubiew traktował powieść historyczną jako narzędzie teologicznej refleksji, łącząc wierność faktom z egzystencjalną głębią. Jego dzieła to równocześnie kroniki i traktaty filozoficzne.

Jaką spuściznę pozostawił po sobie autor?

Wpływ Gołubiewa na kulturę polską przejawia się w trzech wymiarach:

Literackim – inspirował pisarzy katolickich jak Jan Dobraczyński, a także historyków idei jak Bohdan Cywiński
Społecznym – jako redaktor „Tygodnika Powszechnego” kształtował postawy inteligencji w czasach PRL
Filozoficznym – jego koncepcja „chrześcijańskiego realizmu” wpłynęła na myśl Jana Pawła II

💡 Ciekawostka: Pierwszy tom „Bolesława Chrobrego” ukazał się w 1954 roku po interwencji Jerzego Zawieyskiego u samego Bolesława Bieruta. Dyktator, znany z zamiłowania do historii, podobno zachwycił się fragmentem o bitwie pod Cedynią!

Mity i fakty o Antonim Gołubiewie

MIT:

Był konserwatywnym tradycjonalistą odciętym od współczesności

FAKT:

Jego publicystyka poruszała aktualne problemy ekologii i bioetyki. W „Liście do młodego ekologa” (1972) przestrzegał przed „technokratycznym zniewoleniem przyrody”

MIT:

„Bolesław Chrobry” to powieść czysto hagiograficzna

FAKT:

Król ukazany jest ambiwalentnie – sceny modlitw przeplatają się z opisami okrucieństw wojennych. Jak zauważył krytyk Andrzej Kijowski: „To święty z krwawymi paznokciami”

Dlaczego twórczość Gołubiewa jest aktualna w XXI wieku?

W dobie kryzysu tożsamości europejskiej jego refleksja nad chrześcijańskimi korzeniami kultury zyskuje nowy wymiar. Pytania o:

Relację między władzą a odpowiedzialnością
Etyczne granice postępu technicznego
Dialog tradycji z modernizacją

pozostają w centrum współczesnych debat. Jego wizja historii jako „wiecznego powrotu do źródeł” może być antidotum na płytki postmodernistyczny relatywizm. W erze fake newsów zaskakująco aktualna okazuje się jego koncepcja prawdy historycznej jako „świadectwa sumienia”.

Pytania do refleksji:

Czy narracja historyczna może pełnić funkcję terapeutyczną dla zbiorowej pamięci?
Jak pogodzić wierność tradycji z wyzwaniami współczesności?
Czy literatura zaangażowana religijnie ma szansę na dialog z sekularnym światem?
Czy powieść historyczna powinna służyć budowaniu mitów, czy ich demitologizacji?

Słowniczek pojęć związanych z Antonim Gołubiewem

Neokatolicyzm

Ruch intelektualny w polskim Kościele lat 30.-60. XX w., łączący tradycję z zaangażowaniem społecznym i otwarciem na współczesną kulturę

Personalizm chrześcijański

Filozofia akcentująca godność osoby ludzkiej jako obrazu Boga, rozwijana przez Jacques’a Maritaina, fundament etyczny twórczości Gołubiewa

Polifonia narracyjna

Technika pisarska polegająca na przedstawieniu różnych perspektyw bez dominującej narracji autorskiej

Najczęściej zadawane pytania o Antoniego Gołubiewa

Czy „Bolesław Chrobry” został przetłumaczony na języki obce?

Tak, istnieją przekłady na niemiecki („Bolesław der Tapfere”, 1978), włoski („Il re coraggioso”, 1982) i hiszpański („Boleslao el Valiente”, 1991). Międzynarodowa recepcja jest jednak ograniczona ze względu na specyfikę tematyki i kontekstu historycznego.

Jakie były związki Gołubiewa z Krakowem?

Po przesiedleniu w 1945 r. stał się jednym z filarów krakowskiego środowiska katolickiej inteligencji. Współpracował z Tadeuszem Żychiewiczem przy „Tygodniku Powszechnym”, a jego mieszkanie przy ul. Karmelickiej było miejscem spotkań dysydentów. To właśnie w Krakowie napisał 90% swojej twórczości.

Czy istnieją adaptacje filmowe jego dzieł?

Dotychczas nie zrealizowano pełnometrażowej adaptacji, jednak w 1985 roku Telewizja Polska wyprodukowała słuchowisko radiowe „Puszcza” w reżyserii Zbigniewa Zapasiewicza. W 2012 roku Teatr TV przygotował inscenizację fragmentów „Złych dni”.

Recepcja międzynarodowa: jak postrzegano Gołubiewa za granicą?

Choć nie stał się ikoną światowej literatury, jego twórczość budziła zainteresowanie w kręgach katolickich intelektualistów. Francuski filozof Emmanuel Mounier nazwał go „polskim Bernanosem”, podkreślając głębię duchowych poszukiwań. W Niemczech jego dzieła analizowano w kontekście dialogu polsko-niemieckiego – zwłaszcza opisy konfliktów z Henrykiem II.

Interdyscyplinarne aspekty twórczości

Dzieła Gołubiewa stanowią pomost między różnymi dziedzinami:

Historiografia – korzystał z najnowszych badań mediewistycznych, konsultując się z prof. Gerardem Labudą
Teologia – jego interpretacja chrztu Polski wpisuje się w spory o rolę misji cyrylometodiańskiej
Ekologia – opisy przyrody w „Puszczy” zapowiadały współczesną wrażliwość środowiskową

Sprawdź również: