Eliza Orzeszkowa
Eliza Orzeszkowa to jedna ze znanych polskich pisarek pozytywizmu piszącą pod pseudonimem „Gabriela Litwinka”. Urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Milkowszczyźnie jako Elżbieta Pawłowska. Jej ojcem był adwokat Benedykt Pawłowski, a matką Franciszka z Kamieńskich.
W młodości Eliza uczyła się w domu, lecz później rodzice oddali ją na pensję do sióstr sakramentek w Warszawie (tam też poznała Marię Konopnicką).
W 1858 roku w wieku 17 lat, zgodnie z wolą swoich rodziców, poślubiła Piotra Orzeszkę i przeprowadziła się z nim do jego majątku w Ludwinowie. Tam zaangażowała się w prowadzone dyskusje o reformach społeczno – gospodarczych, głównie dotyczące możliwości i sposobu uwłaszczenia chłopów. Zafascynowała się też w tym okresie wsią i wiejskim ludem, co było powodem jej późniejszego konfliktu z mężem.
W 1862 roku wyjechała do Warszawy, gdzie pod wpływem kazań rabina Jastrowa, podjęła hasło asymilacji polskich Żydów. Wróciła do Ludwinowa, gdzie wspierała walczących powstańców styczniowych. Była łączniczką partyzantów i dostarczała im żywność, pomagała też samemu Romualdowi Trauguttowi. W napisanej później noweli „Gloria victis” opisała swój udział w powstaniu w formie prozy. Przypomina ona w nim bohaterstwo i tragedię walczących, głosząc ich apoteozę. W utworze łączy liryczność, z patetyzmem i poetycznością.
Po klęsce powstania, majątek jej męża został skonfiskowany, a Orzeszkowa powróciła do Miłkowszczyzny. Tam też wszczęła proces o unieważnienie swojego małżeństwa. W tym samym czasie zaczęła pracę pisarską i nawiązała kontakty ze środowiskiem „Przeglądu Tygodniowego” i „Tygodnika Ilustrowanego”, dołączając tym samym do środowiska warszawskich pozytywistów.
W latach 1879-1882 mieszkała w Wilnie, gdzie była współwłaścicielką księgarni wydawniczej, co nie podobało się władzom carskim. W związku z tym Orzeszkową skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie.
W 1905 i 1909 zgłaszano jej kandydaturę do Nagrody Nobla. W 1906 roku przyznano jej nagrodę im. F. Kochmana.
Twórczość Orzeszkowej można podzielić na trzy okresy. Pierwszy z nich przypada na lata 1866-1876 i skupia się on na krytyce całej kultury szlacheckiej, jest to jej zdaniem warstwa zacofana, pełna przesądów i blokująca wszystkie reformy. Pomóc może tylko rozwinięcie oświaty i nauki, stworzenie miejsc pracy dla ubogiej ludności oraz wprowadzenie równości Żydów i kobiet. Stąd miała powstać nowa warstwa społeczna uczonych, inżynierów i lekarzy, którzy mieli tworzyć nowoczesną gospodarkę.
Drugi okres przypada na lata 1876-1888. Wtedy Orzeszkowa twierdzi, że kapitalizm niesie ze sobą konflikty, burżuazja wyzyskuje proletariat, niszcząc go pod względem fizycznym i moralnym. Trzeci okres przypada na lata 1888-1910, chorująca pisarka skupiła się wtedy głównie na wnętrzu człowieka.
Najważniejszą część twórczości Elizy Orzeszkowej stanowią jednak nowele i opowiadania i z ich powodu jest też najbardziej znana. Zadebiutowała opowiadaniem „Obrazek lat głodowych” z 1866 roku. Autorka opisuje w nim, na zasadzie silnego kontrastu, głodującą wieś i bogaty dwór ziemiański. Orzeszkowa apeluje w nim do czytelnika o wrażliwość na krzywdę innych ludzi.
W innej noweli „Dobra pani” Orzeszkowa ukazuje przewrotną stronę filantropi, tej fałszywej, egoistyczne, na pokaz. Na przykładzie dziedziczki Eweliny Krzyckiej, pokazuje, jak bardzo można skrzywdzić ludzi, pod pozorem niesienia im pomocy, ale tak naprawdę wyłącznie troszcząc się o opinię innych.
W swoich ostatnich opowiadaniach z tomu „Melancholicy” autorka podejmuje polemikę z nadchodzącym dekadentyzmem. Potępia ona jego pesymizm i brak moralności.
W opowiadaniu pt. „Marta” Orzeszkowa ukazuje drugą stronę kapitalizmu i emancypację kobiet. Główna bohaterka, po śmierci męża pozostaje sama z córeczką bez środków do życia. Szukając pracy jest z góry na przegranej pozycji, bowiem potencjalni pracodawcy preferują mężczyzn, a jeśli kobiety, to wyłącznie cudzoziemki. Z drugiej strony, wychowana we dworze szlacheckim Marta, tak naprawdę potrafi szyć, rysować i zna język francuski. Wreszcie obniżając swoje wymagania znajduje pracę jako szwaczką w pracowni bielizny. Ciężko tam pracuje w okropnych warunkach, pogardzana przez wszystkich, za marne wynagrodzenie. Jako kobiecie, społeczeństwo oferuje jej jeszcze jedną posadę – utrzymanki, albo żebraczki.
Szeroko problematykę wiejską, Orzeszkowa podejmuje w swojej powieści „Nad Niemnem”. Prezentuje tam całe społeczeństwo wsi: od zaścianka przez biedną i średnią szlachtę, aż do tzw. „wiejskiej arystokracji”. Stanowi apoteozę otaczającej człowieka przyrody i jego ciężkiej pracy na roli.
Eliza Orzeszkowa zajmowała się w swoim życiu również publicystyką, w której to odnosiła się do ważnych kwestii społecznych np. „O niedolach dziecięcych” lub „Kilka słów o kobietach”.
W ostatnim okresie życia, autorka wróciła do problematyki dotyczącej dużego miasta i rozpadu kultury burżuazji, a także do polemiki z dekadentyzmem.
Eliza Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie i tam też została pochowana.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!