🎓 Poznaj Panda Genius – Twojego edukacyjnego superbohatera! https://panda.pandagenius.com/

Franciszek Salezy Jezierski

Kim był Franciszek Salezy Jezierski i dlaczego nazywano go „Wulkanem Gromów”?

Wśród barwnych postaci polskiego oświecenia Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791) zajmuje miejsce szczególne. Ten ksiądz-kanonik, który stał się jednym z najradykalniejszych głosów reformatorskich, przez współczesnych nazywany był „Wulkanem Gromów Kuźnicy Kołłątajowskiej”. Jego pamflety i traktaty polityczne wstrząsały świadomością społeczną, a bezkompromisowa krytyka przywilejów szlacheckich do dziś budzi podziw i kontrowersje. Paradoksalnie, duchowny który powinien głosić pokój, stał się najostrzejszym krytykiem systemu feudalnego.

Franciszek Salezy Jezierski – duchowny, który porzucił kaznodziejski spokój na rzecz rewolucyjnej publicystyki. Autor słynnego „Katechizmu o tajemnicach rządu polskiego”, gdzie pod pozorem religijnej formy demaskował nadużycia władzy. Jego życie to ciąg paradoksów: kanonik katedry krakowskiej głoszący radykalne hasła społeczne, przedstawiciel stanu duchownego krytykujący przywileje Kościoła, wreszcie – ofiara własnej odwagi, zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach po opublikowaniu najbardziej kontrowersyjnego dzieła. Historyk Janusz Tazbir nazwał go „rewolucjonistą w sutannie”, którego pisma „parzyły jak rozżarzony metal”.

Jak epoka oświecenia kształtowała światopogląd Jezierskiego?

Żyjąc w latach 1740-1791, Jezierski był świadkiem kluczowych momentów historii Rzeczypospolitej: rozbiorów, upadku reform Sejmu Wielkiego, rewolucji francuskiej. Jego twórczość stanowiła odpowiedź na kryzys państwa – w pismach takich jak „Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane” proponował radykalne reformy ustrojowe, domagając się ograniczenia liberum veto i zniesienia pańszczyzny. W przeciwieństwie do wielu współczesnych mu reformatorów, nie ograniczał się do postulatów politycznych, ale sięgał głębiej – kwestionował same podstawy feudalnego porządku społecznego.

Droga życiowa: od duchownego do rewolucyjnego publicysty

Urodzony w 1740 roku w Warszawie w rodzinie mieszczańskiej, Jezierski dzięki protekcji możnych patronów zdobył wykształcenie w kolegium jezuickim. Święcenia kapłańskie przyjął w 1767 roku, co zapewniło mu stabilną pozycję społeczną. Jednak prawdziwą pasją młodego księdza stała się publicystyka polityczna. Jego kariera rozwijała się w trzech wyraźnych etapach:

Jakie wydarzenia ukształtowały jego radykalne poglądy?

  • 1767-1773: Praca pedagogiczna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, gdzie zetknął się z nowoczesnymi metodami nauczania
  • 1775: Podróż do Wiednia, która uwrażliwiła go na kontrast między polską zacofaną wsią a reformami józefińskimi
  • 1788: Przystąpienie do Kuźnicy Kołłątajowskiej – nieformalnego think tanku reformatorów
  • 1790: Publikacja „Katechizmu”, która przyniosła mu sławę i kłopoty

Literacki arsenał: najważniejsze dzieła i ich rewolucyjny przekaz

Twórczość Jezierskiego to prawdziwy arsenał idei oświeceniowych. Wśród kluczowych pozycji warto wymienić:

  1. „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego” (1790) – pamflet ujawniający mechanizmy władzy poprzez parodię religijnych form
  2. „Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane” (1791) – leksykon pojęć demaskujący nierówności społeczne, gdzie pod hasłem „Szlachcic” czytamy: „Ptak drapieżny żywiący się potem chłopów”
  3. „Rzepicha” (1790) – utwór gloryfikujący pracę chłopów, napisany w formie sielanki z elementami realizmu
  4. „Goworek” (1789) – mniej znany dialog filozoficzny krytykujący edukację jezuicką
🧠 Zapamiętaj: Jezierski jako pierwszy w polskiej literaturze użył formy katechizmu do krytyki społecznej, tworząc nowy gatunek publicystyczno-polemiczny. Jego definicja wolności szlacheckiej jako „przywileju gnębienia innych” stała się intelektualną bronią późniejszych demokratów.

Co czyni „Katechizm” przełomowym dziełem?

Wykorzystując strukturę religijnego katechizmu, Jezierski przeprowadził bezwzględną analizę patologii władzy. Pytania w stylu „Czym jest wolność w Rzeczypospolitej?” otrzymywały odpowiedzi demaskujące hipokryzję systemu: „Wolnością jest prawo szlachcica do gnębienia chłopa i mieszczanina”. Dzieło pełne jest celnych metafor – porównuje sejm do „teatru marionetek”, gdzie magnaci pociągają za sznurki, a posłowie „pląsają jak pajace”.

„Czym jest sejm? – Sejm jest to zgromadzenie, gdzie kilku mądrych i wielu głupich ludzi radzi o rzeczach publicznych, a kończy się zawsze tym, że głupi przeważają mądrych. Czym jest konstytucja? – Konstytucją jest to, co szlachta nazywa prawem, a chłop bezprawiem.”

Styl pisarski: broń satyry i ironii

Jezierski doskonale opanował sztukę satyrycznej groteski. Jego teksty pełne są:

  • Parodystycznych nawiązań do religijnej retoryki (modlitwy do „świętej wolności szlacheckiej”)
  • Przerysowań demaskujących absurdalność przywilejów stanowych (opis szlachcica jako „króla na jednej wiosce”)
  • Przeciwstawień między retoryką a praktyką życia publicznego (kontrast między „rzeczpospolitą szlachecką” a „niewolą chłopską”)
  • Neologizmów politycznych („pańszczyźnianictwo”, „liberum głupstwo”)
💡 Ciekawostka: Choć formalnie pozostawał duchownym, Jezierski w prywatnej korespondencji podpisywał się jako „ksiądz bez parafii, pisarz bez cenzury, obywatel bez ojczyzny”. Jego ostatnie niedokończone dzieło nosiło tytuł „O równości stanów” – rękopis zaginął po jego śmierci.

Wpływ na kulturę: od zapomnienia do reinterpretacji

Choć współcześni doceniali odwagę Jezierskiego, jego dziedzictwo długo pozostawało w cieniu. Dopiero XX-wieczni historycy literatury odkryli w nim:

  • Prekursora polskiej publicystyki społeczno-politycznej (wpływ na Krasińskiego i Norwida)
  • Inspirację dla romantycznych wieszczów (Mickiewiczowskie „grzechy narodowe” czerpią z jego diagnoz)
  • Wzór zaangażowania intelektualisty w sprawy publiczne (porównania do współczesnych eseistów jak Michnik czy Szczepański)
  • Prekursora realizmu społecznego (jego opisy życia chłopów wyprzedzają Orzeszkową i Reymonta)
Okres Wydarzenia Dzieła Idee
1767-1788 Święcenia kapłańskie, działalność edukacyjna „Rozprawa o edukacji wiejskiej” Reformy oświatowe, emancypacja chłopów
1788-1790 Zaangażowanie w Kuźnicę Kołłątajowską „Rzepicha”, „Goworek” Krytyka feudalizmu, postulat równości
1790-1791 Publikacja głównych dzieł, śmierć „Katechizm…”, „Niektóre wyrazy…” Rewolucja społeczna, demokratyzacja

Mity i fakty o Franciszku Salezym Jezierskim

MIT:

Jezierski był ateistą zwalczającym Kościół

FAKT:

Krytykował nadużycia duchownych, ale pozostawał wierny katolicyzmowi. W „Katechizmie” pisał: „Prawdziwa religia miłosierdzia ginie pod gruzami kościelnej pychy”

MIT:

Zmarł naturalną śmiercią

FAKT:

Nagły zgon w wieku 51 lat, wkrótce po publikacji „Katechizmu”, budził podejrzenia otrucia. Lekarz sądowy odnotował „objawy podobne do arsenowego zatrucia”

MIT:

Był radykałem odizolowanym od środowiska

FAKT:

Ściśle współpracował z Hugonem Kołłątajem, uczestniczył w tajnych spotkaniach Kuźnicy. Jego teksty krążyły w odpisach wśród posłów Sejmu Wielkiego

Dlaczego współcześnie warto czytać Jezierskiego?

W dobie kryzysu instytucji demokratycznych pisma Jezierskiego zaskakują aktualnością. Jego analizy:

  • Demaskują mechanizmy władzy oparte na pozorach („Konstytucja to pergaminowa zasłona dymna”)
  • Przestrzegają przed zastępowaniem rzeczywistych reform retoryką („Słowa libertynów są jak dzwonnica bez dzwonów”)
  • Ukazują niebezpieczeństwo społecznych nierówności („Naród złożony z panów i niewolników to chimera”)

Słowniczek pojęć

Kuźnica Kołłątajowska
Nieformalna grupa reformatorów (m.in. Staszic, Kołłątaj) przygotowująca projekty zmian ustrojowych podczas Sejmu Wielkiego

Pamflet
Krótki utwór publicystyczny o charakterze krytycznym, często posługujący się satyrą i przesadą

Józefinizm
Polityka reform kościelnych cesarza Józefa II, która inspirowała Jezierskiego w krytyce polskiego kleru

Liberum veto
Prawo zrywania sejmu przez pojedynczego posła, które Jezierski nazywał „samobójstwem narodu”

Najczęstsze pytania

Czy Jezierski należał do masonerii?

Choć często o to podejrzewany (zwłaszcza ze względu na antyklerykalne poglądy), brak bezpośrednich dowodów na jego członkostwo w lożach. Historyk Andrzej Nowak wskazuje, że jego radykalizm przekraczał typowe stanowisko ówczesnych wolnomularzy.

Które dzieło uważa się za jego testament polityczny?

„Niektóre wyrazy…” wydane pośmiertnie w 1791 roku zawierają najpełniejszy wykład jego poglądów. Ostatni zapisany przed śmiercią rozdział dotyczył „Równości” – pozostał niedokończony.

Jak współcześni odbierali jego twórczość?

Reakcje były skrajne – od zachwytu młodych reformatorów po ostre potępienie konserwatystów. Biskup Krasiński nazwał go „szaleńcem w sutannie”, zaś Hugo Kołłątaj w prywatnym liście przyznał: „Gdyby takich jak On było więcej, Polska byłaby republiką”.

Pytania do refleksji:

  • Czy radykalizm społeczny Jezierskiego miał szansę realizacji w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej? Jak jego postulaty wyprzedzały epokę?
  • Jak współczesna publicystyka nawiązuje do tradycji zapoczątkowanej przez Kuźnicę Kołłątajowską? Czy można wskazać dzisiejszych „wulkanów gromów”?
  • Czy forma pamfletu może być skutecznym narzędziem krytyki społecznej w epoce mediów cyfrowych? Jak Jezierski wykorzystywałby współczesne platformy komunikacji?
  • Dlaczego postać duchownego-rewolucjonisty budziła i nadal budzi tak skrajne emocje? Jak ocenić etyczny wymiar jego zaangażowania?

Sprawdź również:

Dodaj komentarz jako pierwszy!