Friedrich Dürrenmatt

Kim był Friedrich Dürrenmatt i dlaczego zmienił oblicze współczesnego teatru?

Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) – szwajcarski dramaturg, prozaik i eseista, który wstrząsnął fundamentami XX-wiecznego teatru absurdem wymieszanym z ostrym moralitetem. Jego „Wizyta starszej pani” i „Fizycy” stały się kamieniami milowymi literatury europejskiej, łącząc filozoficzną głębię z czarnym humorem. Ten mistrz paradoksu udowadniał, że „świat stał się groteskowy, więc tylko groteska może go opisać”. Jego twórczość to laboratorium ludzkiej natury, gdzie każdy dialog to pułapka logiczna, a każdy bohater – nosiciel uniwersalnego konfliktu etycznego.

Jak dzieciństwo w protestanckiej Szwajcarii ukształtowało pisarza?

Urodzony 5 stycznia 1921 roku w Konolfingen, małej wiosce pod Bernem, Dürrenmatt wychowywał się w surowej atmosferze protestanckiego domu. Jego ojciec, pastor Reinhold Dürrenmatt, i matka Hulda Zimmermann, pochodząca z rodziny o tradycjach politycznych, wpoili mu wrażliwość na dylematy etyczne – motyw przewodni całej twórczości. Chorobliwa nieśmiałość młodzieńcza sprawiła, że uciekał w świat wyobraźni: „Byłem dzieckiem, które bało się własnego cienia, więc stworzyło armie cieni” – wspominał w autobiograficznych zapiskach. Jego wczesne fascynacje biblijnymi przypowieściami i filozofią Sørena Kierkegaarda znajdą później odbicie w parabolicznej strukturze dramatów.

Dlaczego lata 40. i 50. były kluczowe dla jego rozwoju artystycznego?

Studia z filozofii i germanistyki w Zurychu oraz Bernie (1941-1946) zderzyły go z egzystencjalizmem Sartre’a i absurdem Kafki. Lata 50., okres zimnowojennego napięcia i debat o odpowiedzialności naukowców za broń jądrową, stały się intelektualnym katalizatorem. Dürrenmatt wypracował wtedy własną formułę teatru, którą nazwał „komedią kryminalną dla myślących”:

• Parabola zamiast realizmu psychologicznego
• Groteska jako narzędzie demaskowania hipokryzji
• Bohaterowie jako marionetki w rękach historii
• Śmiech jako forma katharsis

Które dzieła Dürrenmatta wstrząsnęły światową sceną?

W 1956 roku „Wizyta starszej pani” wywołała skandal i zachwyt jednocześnie. Historia miliarderki Claire Zachanassian, która oferuje rodakom fortunę za zabójstwo dawnego kochanka, to nie tylko studium korupcji – to diagnoza kapitalizmu w pigułce. W słynnej scenie finałowej mieszczanie, początkowo oburzeni propozycją, stopniowo zaczynają kupować nowe buty… ze skóry przyszłej ofiary.

Trzy lata później „Fizycy” postawili niewygodne pytanie: czy nauka może być odpowiedzialna w świecie szaleńców? Akcja rozgrywa się w domu wariatów, gdzie trzej geniusze udają psychicznie chorych, by ukryć przed światem przełomowe odkrycia. Paradoksalnie, to właśnie personel szpitala okazuje się prawdziwymi szaleńcami władzy.

Czym jest „Dürrenmattowska groteska” w praktyce?

Styl pisarza to maszyna do rozbijania iluzji. W „Fizykach” szpital psychiatryczny okazuje się jedynym miejscem dla zdrowych na umyśle. W „Zleceniu” detektywistyczna fabuła staje się pretekstem do filozoficznej gry z prawdą. Charakterystyczne cechy jego dramaturgii:

1. Hiperbola etycznych dylematów – jak w scenie, gdzie całe miasto głosuje nad legalnością morderstwa
2. Mieszanina tragizmu i buffonady – postacie często mówią wierszem, by za chwilę upaść komicznie
3. Postaci jako alegorie współczesnych neuroz – naukowiec jako jaskiniarz Platona w eratom bombowym
4. Deformacja czasu i przestrzeni – akcja „Meteora” toczy się w ciągu jednej nocy, która trwa wieczność

„Co się stało, należy do logiki faktów. Przyjmujemy je, nie możemy go zmienić. Ale możemy się z tego śmiać.”
– „Fizycy” (akt II), tłum. Jacek St. Buras

Jak Dürrenmatt wpłynął na globalną kulturę?

Jego dramaty stały się zwierciadłem dla reżyserów od Broadwayu po Tokio. Ingmar Bergman wystawiał „Fizyków” jako metaforę zimnej wojny, zmieniając finał na apokalipsę nuklearną. Andrzej Wajda widział w „Wizycie” uniwersalną opowieść o totalitaryzmie – jego wersja z 1985 roku stała się komentarzem do stanu wojennego. W 2021 roku, w 100. rocznicę urodzin, jego sztuki grane były na 56 scenach w 22 krajach, od RPA po Koreę Południową.

Dlaczego współczesny kryzys klimatyczny potrzebuje Dürrenmatta?

W eseju „Problemy teatru” (1955) pisał: „Świat dzisiejszy (…) podobny jest bardziej do dzieł dawnych mistrzów groteski niż do «Ojca» Strindberga”. W dobie fake newsów i katastrof ekologicznych jego diagnozy brzmią proroczo. Czy nie żyjemy w świecie, gdzie – jak w „Meteorze” – śmierć stała się medialnym spektaklem? Jego ostatnia sztuka „Achterloo” (1983) pokazuje polityków grających ruletkę z losami planety – metafora wciąż aktualna.

Interdyscyplinarne inspiracje: od fizyki po malarstwo

Dürrenmatt czerpał z najróżniejszych dziedzin: w „Fizykach” wykorzystał zasadę nieoznaczoności Heisenberga jako metaforę wolnej woli. Jego obrazy olejne – ekspresjonistyczne pejzaże i karykatury polityczne – często dialogują z literacką twórczością. Projektował też scenografie do własnych sztuk, traktując przestrzeń sceniczną jak żywy obraz.

Jak czytać Dürrenmatta w XXI wieku? Przewodnik po uniwersalnych tematach

Jego teksty wymagają od współczesnego czytelnika odwagi konfrontacji z pytaniami:

• Etyka w kapitalizmie: Czy wszystko ma swoją cenę? („Wizyta starszej pani”)
• Odpowiedzialność nauki: Gdzie jest granica między odkryciem a zagładą? („Fizycy”)
• Władza mediów: Kto tworzy naszą rzeczywistość? („Zlecenie”)
• Tożsamość artysty: Czy sztuka może zmienić świat? („Meteor”)

Testament szwajcarskiego Sokratesa: dziedzictwo intelektualne

W testamencie przekazał swoją willę w Neuchâtel na międzynarodowe centrum dialogu kultur. Dziś działa tam Centrum Dürrenmatta, gdzie filozofowie i artyści spierają się o aktualność jego idei. Jego wykłady o „etyce w czasach technokratycznych” inspirowały takich myślicieli jak Hans Jonas i Zygmunt Bauman.

„Prawda jest jak światło – oślepia tych, którzy przez całe życie żyli w ciemności”
– „Zlecenie”, rozdz. 7

Dlaczego warto odkrywać Dürrenmatta dziś?

W erze deepfake’ów i katastrof klimatycznych jego groteskowe wizje zyskują nowe znaczenie. Pokazuje, że:

1. Komedia może być najpoważniejszym gatunkiem
2. Nauka bez etyki to bomba z opóźnionym zapłonem
3. Demokracja wymaga nieustannej czujności moralnej

Pytania do refleksji nad dziedzictwem autora

• Czy współczesna sztuka za bardzo koncentruje się na realizmie, zapominając o mocy paraboli?
• Jak odczytywać „Fizyków” w dobie sztucznej inteligencji i edycji genów?
• Czy mechanizmy społeczne z „Wizyty starszej pani” działają dziś w mediach społecznościowych?