George Bernard Shaw
Kim był George Bernard Shaw i dlaczego zmienił oblicze współczesnego teatru?
George Bernard Shaw to postać, która niczym soczewka skupia w sobie sprzeczności przełomu XIX i XX wieku. Dramaturg, który jako jedyny w historii otrzymał zarówno Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury (1925), jak i Oscara za scenariusz (1938). Socjalista głoszący konieczność rewolucji, który jednocześnie prowadził eleganckie życie dżentelmena. Wegetarianin propagujący zdrowy tryb życia, który dożył 94 lat w czasach, gdy średnia życia wynosiła 50. Jego biografia to fascynujący labirynt idei, które do dziś prowokują do dyskusji.
Wyobraź sobie Dublin roku 1856, gdzie w zubożałej protestanckiej rodzinie przychodzi na świat przyszły geniusz słowa. George Bernard Shaw, bo o nim mowa, już jako nastolatek buntuje się przeciwko konwenansom, porzuca szkołę i wyrusza na podbój Londynu. Jego droga od urzędnika po laureata Nobla to historia walki z własnymi demonami i społecznymi absurdami. Czy wiesz, że pierwowzorem Lizy Doolittle z „Pigmaliona” była stenografistka, z którą prowadził płomienną korespondencję? Albo że swoje przemówienie noblowskie wygłosił… w formie piosenki?
Jak epoka wiktoriańska ukształtowała największego ironistę swoich czasów?
Shaw dorastał w czasach, gdy Imperium Brytyjskie osiągało zenit potęgi, a jednocześnie rodziły się ruchy socjalistyczne i sufrażystyczne. Okres gwałtownej industrializacji i nierówności społecznych stał się żyzną glebą dla jego sztuk demaskujących hipokryzję klasy wyższej. Warto pamiętać, że lata 80. XIX wieku, gdy debiutował, to czas:
- Gwałtownego rozwoju prasy masowej (w 1896 r. nakład „Daily Mail” osiągnął milion egzemplarzy)
- Powstania Independent Labour Party (1893) i Fabian Society (1884)
- Walki o prawa kobiet (ustawa o własności zamężnych kobiet z 1882 r.)
- Rozkwitu nauki – darwinizm społeczny Herberta Spencera wpłynął na koncepcję „nadczłowieka”
Dlaczego dzieciństwo w Dublinie naznaczyło twórczość Shawa?
Urodzony 26 lipca 1856 roku w domu przy 33 Synge Street, mały George od wczesnych lat obserwował upadek swojego alkoholizującego ojca i finansowe zmagania matki, która utrzymywała rodzinę jako śpiewaczka. Te doświadczenia znalazły później odbicie w „Domu serc złamanych” (1919), gdzie portretuje dysfunkcyjną rodzinę arystokratów. Jego edukacja ograniczyła się głównie do lektur w Dublinie Mechanics’ Institute – instytucji promującej samokształcenie wśród klasy robotniczej. To tam rozwijał pasję do literatury, czytając Szekspira i Dickensa.
Jak londyński okres wpłynął na rozwój ideowy pisarza?
W 1876 roku Shaw porzuca Irlandię dla Londynu, gdzie przez dziewięć lat żyje w nędzy, pisząc pięć nieudanych powieści. Jego dziennik z tego okresu odnotowuje wydatki takie jak: „Chleb – 2 pensy, ser – 1 pens, atrament – 3 pensy”. To wtedy związał się z Fabian Society, gdzie współpracował z Sidneyem Webbem i Beatrice Potter. Jego publicystyka w czasopiśmie „The Saturday Review” (1895-1898) stała się poligonem dla późniejszych dramatów – w recenzjach teatralnych ostro krytykował sztuki współczesnych mu dramaturgów za brak zaangażowania społecznego.
| Okres | Wydarzenia | Dzieła |
|---|---|---|
| 1856-1876 (Dublin) |
Naukka w Wesley College, praca jako urzędnik w firmie pośrednictwa handlowego | Młodzieńcze próby poetyckie, pierwsze artykuły do prasy |
| 1876-1892 (Londyn) |
Członek Zarządu Fabian Society (1884-1911), współzałożyciel London School of Economics (1895) | Zbiór „Nieprzyjemne sztuki” (1892-1894): „Dom wdów”, „Profesja pani Warren” |
| 1892-1950 (Sukces) |
Ślub z Charlotte Payne-Townshend (1898), Nagroda Nobla (1925), Oscar za scenariusz (1938) | „Człowiek i nadczłowiek” (1903), „Major Barbara” (1905), „Pigmalion” (1913), „Święta Joanna” (1923) |
Jakie innowacje wprowadził Shaw do współczesnego teatru?
Rewolucja Shawa polegała na przełamaniu wiktoriańskich tabu poprzez:
- Demokratyzację języka – w „Pigmalionie” dialekt cockney stał się narzędziem analizy klasowej
- Polityzacja fabuły – „Major Barbara” (1905) kwestionuje moralność przemysłu zbrojeniowego
- Filozoficzny dyskurs w dialogach – w „Człowieku i nadczłowieku” postacie prowadzą 20-stronicową debatę o ewolucji
- Metateatralność – w „Fanny’s First Play” (1911) widzowie stają się uczestnikami krytycznej dyskusji o sztuce
Mity i fakty o George’u Bernardzie Shaw
Shaw był komunistą nawołującym do gwałtownej rewolucji
Należał do umiarkowanego skrzydła Fabian Society, opowiadając się za stopniowymi reformami. W eseju „The Impossibilities of Anarchism” (1893) krytykował zarówno kapitalizm, jak i rewolucyjny marksizm
„Pigmalion” to lekka komedia romantyczna
Sztuka demaskuje sztuczność klasowych podziałów – w oryginalnym zakończeniu Eliza odrzuca Higginsa, wybierając niezależność
Shaw gardził Szekspirem
Choć krytykował „szekspiromanię”, sam wystawił „Cymbelina” w 1896 r. Jego kontrowersyjny esej „The Quintessence of Ibsenism” (1891) był raczej prowokacją niż odrzuceniem tradycji
W jaki sposób „Święta Joanna” zmieniła postrzeganie historii w teatrze?
Premiera w 1923 roku sztuki o Joannie d’Arc pokazała, jak Shaw przekształca postać świętej w modernistyczną bohaterkę. Przedstawił ją jako prostą dziewczynę kierującą się głosem rozumu, a nie boskimi wizjami. W epilogu, rozgrywającym się w 1920 roku, duch Joanny pyta: „Kiedy świat będzie gotowy przyjąć swoich świętych?” – co było aluzją do świeżo zakończonej I wojny światowej. Paradoksalnie, właśnie za tę sztukę otrzymał Nobla, choć początkowo twierdził, że „Nagroda to zaproszenie na cmentarz literacki”.
„Rozsądek to zawsze rozsądek, nawet gdy prowadzi do szaleństwa. Szaleństwo to zawsze szaleństwo, nawet gdy prowadzi do zwycięstw”
– „Człowiek i nadczłowiek”, akt III
Dlaczego styl Shawa pozostaje niedoścignionym wzorem ironii?
Jego język to mistrzostwo paradoksu i intelektualnej prowokacji. Analizując sztukę „Arms and the Man” (1894), warto zwrócić uwagę na:
- Inwersję tradycyjnych wartości – żołnierz Bluntschli woli czekoladę od amunicji
- Autoironię – postać dramaturga Tannera w „Człowieku i nadczłowieku” to alter ego autora
- Neologizmy – termin „superman” (nadczłowiek) pojawił się u Shawa na 6 lat przed Nietzschego
- Przekształcenia gatunkowe – „Człowiek i nadczłowiek” łączy formę komedii romantycznej z filozoficznym traktatem
Słowniczek pojęć związanych z Shawem
Jak ewoluowała recepcja dzieł Shawa na przestrzeni dekad?
W latach 30. XX wieku Shaw był ikoną kultury masowej – jego fotografia zdobiła okładkę „Time” w 1931 roku. Po II wojnie krytycy (m.in. T.S. Eliot) zarzucali mu nadmierny dydaktyzm. Jednak współczesne inscenizacje, jak „Święta Joanna” w reżyserii Jude Law (Old Vic 2022), pokazują aktualność jego diagnoz. W 2023 roku londyński National Theatre wystawił „Pigmaliona” w wersji ukazującej współczesny kryzys migracyjny.
Najczęstsze pytania o George’a Bernarda Shawa
Czy Shaw naprawdę odmówił Nagrody Nobla?
Dlaczego „Pigmalion” ma tak wiele wersji?
Jakie były związki Shawa z Polską?
Jak współczesna kultura przetwarza dziedzictwo Shawa?
Od musicalu „My Fair Lady” (1956) po współczesne adaptacje „Pigmaliona” w kontekście sztucznej inteligencji – dzieła Shawa ciągle inspirują. W 2021 roku sztuka „The Doctor’s Dilemma” stała się podstawą serialu BBC o etyce medycznej. Jego teksty cytują politycy – Boris Johnson w 2019 roku parafrazował: „Demokracja to zastępowanie wyborców niekompetentnych kompetentnymi”.
Dlaczego warto czytać Shawa w XXI wieku?
W dobie fake newsów i kryzysu autorytetów, Shaw uczy krytycznego myślenia. Jego sztuki to laboratorium społecznych eksperymentów, gdzie każda postać reprezentuje inną perspektywę. Jak pisał w przedmowie do „Człowieka i nadczłowieka”: „Wszystkie wielkie prawdy zaczynają się jako bluźnierstwa”. W czasach polaryzacji społecznych, jego umiejętność prezentowania sprzecznych racji pozostaje niedoścignionym wzorem.
- Czy rewolucja społeczna jest możliwa bez przemocy?
- Jak język kształtuje naszą tożsamość w erze mediów społecznościowych?
- Czy postęp technologiczny prowadzi do moralnego regresu?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!