Günter Grass

Kim był Günter Grass i dlaczego wzbudzał tyle kontrowersji?

Günter Wilhelm Grass – niemiecki noblista, pisarz, rzeźbiarz i malarz, którego twórczość stała się lustrem powojennych Niemiec. Autor „Blaszanego bębenka”, który zrewolucjonizował literaturę XX wieku, ukazując absurd wojny przez pryzmat dziecka. Jego biografia to splot geniuszu artystycznego z mrocznymi tajemnicami młodzieńczych wyborów, co czyni go jedną z najbardziej paradoksalnych postaci europejskiej kultury.

Jak dzieciństwo w Wolnym Mieście Gdańsku ukształtowało pisarza?

Urodzony 16 października 1927 roku w gdańskiej dzielnicy Langfuhr (dziś Wrzeszcz), Grass dorastał w wielokulturowym tyglu Wolnego Miasta. Jego matka była Kaszubką, ojciec – niemieckim kupcem. Ten splot wpływów widoczny jest w twórczości: gdańska topografia stała się sceną dla najważniejszych powieści, zaś kaszubska ludowość przenikała wyobraźnię autora. W autobiograficznym eseju „Przy obieraniu cebuli” pisał: „Zapach stoczniowego smołu i kaszubskich lasów to mój prawdziwy duchowy ojczycideł”.

Dlaczego służba w Waffen-SS stała się największą życiową prowokacją Grassa?

W wieku 15 lat Grass zgłosił się do służby na okręcie podwodnym, by uniknąć przymusowej pracy w fabryce. W 1944 roku, jako 17-latek, został wcielony do 10 Dywizji Pancernej SS „Frundsberg”. Jego udział w formacjach SS utrzymywał w tajemnicy do 2006 roku, co wywołało burzę w świecie literackim. Sam tłumaczył: „To milczenie stanowiło dla mnie ciężar i powód, dla którego pisałem”. Historyk Volker Neuhaus zauważa: „Grass stał się żywym przykładem niemieckiego rozdarcia między winą a odpowiedzialnością”.

Jak Grupa 47 wpłynęła na rozwój literacki noblisty?

Po wojnie Grass związał się z Grupą 47 – awangardowym stowarzyszeniem pisarzy dążących do odnowy literatury niemieckiej. To podczas ich spotkań w 1956 roku odczytał fragmenty „Blaszanego bębenka”, co przyniosło mu natychmiastowe uznanie. Hans Werner Richter, lider grupy, nazwał go „pierwszym prawdziwie oryginalnym głosem powojennej prozy”. W ramach grupy Grass wypracował charakterystyczny styl łączący:

• Eksperymenty językowe
• Polifoniczną narrację
• Mieszankę realizmu z groteską

W jaki sposób „Blaszany bębenek” zrewolucjonizował literaturę?

Debiutancka powieść z 1959 roku to arcydzieło magicznego realizmu w europejskim wydaniu. Oskar Matzerath, trzylatek który postanawia nie rosnąć, bębniąc protest przeciw światu dorosłych, stał się ikoną powojennego rozliczenia z nazizmem. Grass stosuje tu:

• Nielinearną narrację obejmującą lata 1899-1954
• Mieszaninę realizmu z surrealistycznymi wizjami
• Przełamanie tabu językowych poprzez dziecięcą perspektywę

„Byłem jednym z tych niemowląt o świadomości już w pełni rozwiniętej, które przychodzą na świat z nieodpartym pragnieniem, by jak najrychlej powrócić do łona.”

Czy Trylogia Gdańska to najważniejsze dzieło Grassa?

Cykl obejmujący „Blaszany bębenek” (1959), „Kot i mysz” (1961) oraz „Psie lata” (1963) stanowi literacki pomnik przedwojennego Gdańska. Grass odtwarza w nim:

1. Topografię miasta z chirurgiczną precyzją (np. opis ulicy Labesweg we Wrzeszczu)
2. Kulturową mozaikę Wolnego Miasta (niemiecko-polsko-kaszubskie sąsiedztwa)
3. Mechanizmy społecznego uwiedzenia nazizmem poprzez mikrohistorie mieszkańców

Jak Grass wykorzystywał sztuki wizualne w procesie twórczym?

Absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie, Grass zawsze łączył literaturę z działaniami plastycznymi. Jego powieściom często towarzyszą:

• Autorskie ilustracje (np. rysunki ryb w „Turbocie”)
• Rzeźbiarskie projekty postaci (gliniane figurki Oskara z „Blaszanego bębenka”)
• Kolaże łączące tekst i obraz w stylu dadaizmu

W wywiadzie dla „Die Zeit” podkreślał: „Piszę oczami rzeźbiarza, każda scena musi mieć trójwymiarową wyrazistość”. Jego wystawy plastyczne w Berlinie i Hamburgu zawsze prowokowały dyskusje o relacjach między formą a treścią.

Dlaczego polityczne zaangażowanie Grassa budziło kontrowersje?

Aktywny członek SPD, Grass nie stronił od publicznych wystąpień. W 1990 roku ostro krytykował zjednoczenie Niemiec, ostrzegając przed „imperialnymi ambicjami”. W 2012 roku opublikował wiersz „Co musi być powiedziane”, krytykujący izraelską politykę wobec Iranu, co oskarżono go o antysemityzm. Prof. Anna Wolff-Powęska komentuje: „Grass traktował politykę jako moralny obowiązek pisarza, co często prowadziło go na minowe pola”.

Jak Nagroda Nobla wpłynęła na recepcję twórczości Grassa?

Werdykt Akademii Szwedzkiej z 1999 roku podkreślał, że Grass „przywrócił godność niemieckiej literaturze po nazizmie”. Paradoksalnie, właśnie wtedy rozpoczął się okres jego najostrzejszej krytyki. Publicysta Marcel Reich-Ranicki stwierdził: „Nobla dostał za to, kim chciał być, nie za to, kim był”. Sam Grass w mowie noblowskiej ostrzegał: „Pamięć jest jak cebula – im więcej warstw obierasz, tym więcej łez wyciska”.

Jak Grass postrzegał polsko-niemieckie pojednanie?

Autor zawsze podkreślał związki z Polską, tłumacząc: „Moja matka nauczyła mnie, że granice to fikcja”. W 1990 roku protestował przeciwko aneksji NRD przez RFN, proponując konfederację polsko-niemiecką. Jego eseje o Solidarności przyczyniły się do popularyzacji polskiego ruchu oporu w Niemczech. W 1993 roku otrzymał honorowe obywatelstwo Gdańska, choć część radnych protestowała przeciw tej decyzji.

Jak Grass zmienił niemiecką tożsamość?

Jego twórczość stała się terapią szokową dla narodu zmagającego się z pamięcią o Holokauście. Poprzez groteskę i absurd Grass zmuszał czytelników do konfrontacji z niewygodnymi prawdami, tworząc nowy język do mówienia o winie. W powieści „Psie lata” pokazuje, jak:

• Zwykli obywatele stają się współsprawcami zbrodni
• Dzieciństwo w III Rzeszy kształtuje powojenne postawy
• Materialne ślady nazizmu (np. pomniki) wpływają na pamięć zbiorową

Dlaczego Grass pozostaje ważnym głosem w XXI wieku?

W dobie populizmu i rewizjonizmu historycznego, Grassowe rozliczenie z przeszłością zyskuje nową aktualność. Jego diagnozy dotyczące:

1. Mechanizmów społecznego zła („Najpierw przychodzą ci, którzy palą książki…”)
2. Odpowiedzialności intelektualistów wobec władzy
3. Złożoności pamięci historycznej („Pamięć jest jak choroba – trzeba ją pielęgnować”)

pozostają kluczowe dla rozumienia współczesnych wyzwań. W powieści „Wróżby kumaka” (1992) proroczo opisał zagrożenia ekologiczne i społeczne rozpadu NRD.

Jak recepcja Grassa wyglądała w Polsce?

Pierwsze polskie tłumaczenie „Blaszanego bębenka” ukazało się w 1983 roku w podziemnym wydawnictwie. Oficjalnie Grass stał się dostępny po 1989 roku. Dziś jego dzieła są częścią kanonu literatury światowej na polskich uniwersytetach. Prof. Stanisław Barańczak pisał: „Grass nauczył nas patrzeć na Gdańsk jako miasto wielu kultur”.

Dlaczego warto czytać Grassa współcześnie?

W erze fake newsów i politycznego populizmu, Grassowe ostrzeżenia przed:

• Uleganiem prostym rozwiązaniom („Ludzie wolą jasne kłamstwa od mętnych prawd”)
• Biernością intelektualistów wobec władzy
• Wypieraniem niewygodnej prawdy („Historia lubi się powtarzać jako farsa”)

brzmią proroczo. Jego twórczość to antidotum na historyczną amnezję, przypominające, że przeszłość nigdy nie jest zamkniętą księgą.

Pytania do refleksji:

• Czy artysta ma moralne prawo do ukrywania niewygodnych faktów ze swojego życia?
• Jak literatura może uczestniczyć w procesie rozliczenia z traumą zbiorową?
• Czy groteska i absurd są skuteczniejszymi narzędziami opisu historii niż realizm?
• Jak współczesna Europa może korzystać z lekcji Grassowej prozy?