Günter Grass
Kim był Günter Grass i dlaczego wzbudzał tyle kontrowersji?
Günter Wilhelm Grass – niemiecki noblista, pisarz, rzeźbiarz i malarz, którego twórczość stała się lustrem powojennych Niemiec. Autor „Blaszanego bębenka”, który zrewolucjonizował literaturę XX wieku, ukazując absurd wojny przez pryzmat dziecka. Jego biografia to splot geniuszu artystycznego z mrocznymi tajemnicami młodzieńczych wyborów, co czyni go jedną z najbardziej paradoksalnych postaci europejskiej kultury.
Günter Grass, laureat Nagrody Nobla z 1999 roku, przez dekady uchodził za moralny autorytet Niemiec. Szok wywołało dopiero jego późne wyznanie z 2006 roku: jako 17-latek służył w Waffen-SS. Ten kontrast między zaangażowaniem w rozliczenie z nazizmem a własną niedoskonałą przeszłością czyni go żywym symbolem złożoności powojennej tożsamości Niemców. Jego proza, pełna surrealistycznych metafor, stała się językiem traumy pokolenia, które dorastało w cieniu swastyki.
Jak dzieciństwo w Wolnym Mieście Gdańsku ukształtowało pisarza?
Urodzony 16 października 1927 roku w gdańskiej dzielnicy Langfuhr (dziś Wrzeszcz), Grass dorastał w wielokulturowym tyglu Wolnego Miasta. Jego matka była Kaszubką, ojciec – niemieckim kupcem. Ten splot wpływów widoczny jest w twórczości: gdańska topografia stała się sceną dla najważniejszych powieści, zaś kaszubska ludowość przenikała wyobraźnię autora. W autobiograficznym eseju „Przy obieraniu cebuli” pisał: „Zapach stoczniowego smołu i kaszubskich lasów to mój prawdziwy duchowy ojczycideł”.
Dlaczego służba w Waffen-SS stała się największą życiową prowokacją Grassa?
W wieku 15 lat Grass zgłosił się do służby na okręcie podwodnym, by uniknąć przymusowej pracy w fabryce. W 1944 roku, jako 17-latek, został wcielony do 10 Dywizji Pancernej SS „Frundsberg”. Jego udział w formacjach SS utrzymywał w tajemnicy do 2006 roku, co wywołało burzę w świecie literackim. Sam tłumaczył: „To milczenie stanowiło dla mnie ciężar i powód, dla którego pisałem”. Historyk Volker Neuhaus zauważa: „Grass stał się żywym przykładem niemieckiego rozdarcia między winą a odpowiedzialnością”.
Jak Grupa 47 wpłynęła na rozwój literacki noblisty?
Po wojnie Grass związał się z Grupą 47 – awangardowym stowarzyszeniem pisarzy dążących do odnowy literatury niemieckiej. To podczas ich spotkań w 1956 roku odczytał fragmenty „Blaszanego bębenka”, co przyniosło mu natychmiastowe uznanie. Hans Werner Richter, lider grupy, nazwał go „pierwszym prawdziwie oryginalnym głosem powojennej prozy”. W ramach grupy Grass wypracował charakterystyczny styl łączący:
- Eksperymenty językowe
- Polifoniczną narrację
- Mieszankę realizmu z groteską
W jaki sposób „Blaszany bębenek” zrewolucjonizował literaturę?
Debiutancka powieść z 1959 roku to arcydzieło magicznego realizmu w europejskim wydaniu. Oskar Matzerath, trzylatek który postanawia nie rosnąć, bębniąc protest przeciw światu dorosłych, stał się ikoną powojennego rozliczenia z nazizmem. Grass stosuje tu:
- Nielinearną narrację obejmującą lata 1899-1954
- Mieszaninę realizmu z surrealistycznymi wizjami
- Przełamanie tabu językowych poprzez dziecięcą perspektywę
„Byłem jednym z tych niemowląt o świadomości już w pełni rozwiniętej, które przychodzą na świat z nieodpartym pragnieniem, by jak najrychlej powrócić do łona.”
Czy Trylogia Gdańska to najważniejsze dzieło Grassa?
Cykl obejmujący „Blaszany bębenek” (1959), „Kot i mysz” (1961) oraz „Psie lata” (1963) stanowi literacki pomnik przedwojennego Gdańska. Grass odtwarza w nim:
- Topografię miasta z chirurgiczną precyzją (np. opis ulicy Labesweg we Wrzeszczu)
- Kulturową mozaikę Wolnego Miasta (niemiecko-polsko-kaszubskie sąsiedztwa)
- Mechanizmy społecznego uwiedzenia nazizmem poprzez mikrohistorie mieszkańców
Jak Grass wykorzystywał sztuki wizualne w procesie twórczym?
Absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie, Grass zawsze łączył literaturę z działaniami plastycznymi. Jego powieściom często towarzyszą:
- Autorskie ilustracje (np. rysunki ryb w „Turbocie”)
- Rzeźbiarskie projekty postaci (gliniane figurki Oskara z „Blaszanego bębenka”)
- Kolaże łączące tekst i obraz w stylu dadaizmu
W wywiadzie dla „Die Zeit” podkreślał: „Piszę oczami rzeźbiarza, każda scena musi mieć trójwymiarową wyrazistość”. Jego wystawy plastyczne w Berlinie i Hamburgu zawsze prowokowały dyskusje o relacjach między formą a treścią.
Dlaczego polityczne zaangażowanie Grassa budziło kontrowersje?
Aktywny członek SPD, Grass nie stronił od publicznych wystąpień. W 1990 roku ostro krytykował zjednoczenie Niemiec, ostrzegając przed „imperialnymi ambicjami”. W 2012 roku opublikował wiersz „Co musi być powiedziane”, krytykujący izraelską politykę wobec Iranu, co oskarżono go o antysemityzm. Prof. Anna Wolff-Powęska komentuje: „Grass traktował politykę jako moralny obowiązek pisarza, co często prowadziło go na minowe pola”.
Mity i fakty o Günterze Grassie
Grass świadomie ukrywał nazistowską przeszłość dla korzyści materialnych
Historyk Michael Jürgs udowodnił, że Grass wielokrotnie wspominał o służbie wojskowej w wywiadach z lat 60., unikając jednak terminu „Waffen-SS”
„Blaszany bębenek” to autobiografia
Choć powieść czerpie z doświadczeń Grassowego pokolenia, postać Oskara jest literacką fikcją. Sam autor podkreślał: „Mój bębenek to alegoria, nie pamiętnik”
Grass był przeciwnikiem pojednania polsko-niemieckiego
W eseju „Niech żyje Solidarność” (1983) bronił polskiej opozycji, a w 1990 proponował konfederację polsko-niemiecką jako alternatywę dla zjednoczenia Niemiec
Jak Nagroda Nobla wpłynęła na recepcję twórczości Grassa?
Werdykt Akademii Szwedzkiej z 1999 roku podkreślał, że Grass „przywrócił godność niemieckiej literaturze po nazizmie”. Paradoksalnie, właśnie wtedy rozpoczął się okres jego najostrzejszej krytyki. Publicysta Marcel Reich-Ranicki stwierdził: „Nobla dostał za to, kim chciał być, nie za to, kim był”. Sam Grass w mowie noblowskiej ostrzegał: „Pamięć jest jak cebula – im więcej warstw obierasz, tym więcej łez wyciska”.
Okres | Wydarzenia | Dzieła |
---|---|---|
1927-1945 | Dzieciństwo w Gdańsku, służba w Waffen-SS, niewola amerykańska | – |
1948-1956 | Studia w Düsseldorfie i Berlinie, pierwsze wystawy sztuki | Zbiory poezji „Przywileje wiatru” (1956) |
1959-1963 | Członek Grupy 47, debiut literacki | Trylogia Gdańska |
1977-1999 | Działalność w SPD, Nagroda Nobla | „Turbot” (1977), „Wróżby kumaka” (1992) |
2006-2015 | Ujawnienie przeszłości w SS, ostatnie publikacje | „Przy obieraniu cebuli” (2006), „Słowa Grimm” (2010) |
Jak Grass postrzegał polsko-niemieckie pojednanie?
Autor zawsze podkreślał związki z Polską, tłumacząc: „Moja matka nauczyła mnie, że granice to fikcja”. W 1990 roku protestował przeciwko aneksji NRD przez RFN, proponując konfederację polsko-niemiecką. Jego eseje o Solidarności przyczyniły się do popularyzacji polskiego ruchu oporu w Niemczech. W 1993 roku otrzymał honorowe obywatelstwo Gdańska, choć część radnych protestowała przeciw tej decyzji.
Słowniczek pojęć
Jak Grass zmienił niemiecką tożsamość?
Jego twórczość stała się terapią szokową dla narodu zmagającego się z pamięcią o Holokauście. Poprzez groteskę i absurd Grass zmuszał czytelników do konfrontacji z niewygodnymi prawdami, tworząc nowy język do mówienia o winie. W powieści „Psie lata” pokazuje, jak:
- Zwykli obywatele stają się współsprawcami zbrodni
- Dzieciństwo w III Rzeszy kształtuje powojenne postawy
- Materialne ślady nazizmu (np. pomniki) wpływają na pamięć zbiorową
Najczęstsze pytania o Güntera Grassa
Czy Grass był nazistą?
Które dzieło Grassa warto przeczytać pierwsze?
Jak Grass odnosił się do Polski?
Czy Grass pisał tylko prozę?
Dlaczego Grass pozostaje ważnym głosem w XXI wieku?
W dobie populizmu i rewizjonizmu historycznego, Grassowe rozliczenie z przeszłością zyskuje nową aktualność. Jego diagnozy dotyczące:
- Mechanizmów społecznego zła („Najpierw przychodzą ci, którzy palą książki…”)
- Odpowiedzialności intelektualistów wobec władzy
- Złożoności pamięci historycznej („Pamięć jest jak choroba – trzeba ją pielęgnować”)
pozostają kluczowe dla rozumienia współczesnych wyzwań. W powieści „Wróżby kumaka” (1992) proroczo opisał zagrożenia ekologiczne i społeczne rozpadu NRD.
Jak recepcja Grassa wyglądała w Polsce?
Pierwsze polskie tłumaczenie „Blaszanego bębenka” ukazało się w 1983 roku w podziemnym wydawnictwie. Oficjalnie Grass stał się dostępny po 1989 roku. Dziś jego dzieła są częścią kanonu literatury światowej na polskich uniwersytetach. Prof. Stanisław Barańczak pisał: „Grass nauczył nas patrzeć na Gdańsk jako miasto wielu kultur”.
Dlaczego warto czytać Grassa współcześnie?
W erze fake newsów i politycznego populizmu, Grassowe ostrzeżenia przed:
- Uleganiem prostym rozwiązaniom („Ludzie wolą jasne kłamstwa od mętnych prawd”)
- Biernością intelektualistów wobec władzy
- Wypieraniem niewygodnej prawdy („Historia lubi się powtarzać jako farsa”)
brzmią proroczo. Jego twórczość to antidotum na historyczną amnezję, przypominające, że przeszłość nigdy nie jest zamkniętą księgą.
Pytania do refleksji:
- Czy artysta ma moralne prawo do ukrywania niewygodnych faktów ze swojego życia?
- Jak literatura może uczestniczyć w procesie rozliczenia z traumą zbiorową?
- Czy groteska i absurd są skuteczniejszymi narzędziami opisu historii niż realizm?
- Jak współczesna Europa może korzystać z lekcji Grassowej prozy?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!