Isaak Bashevis Singer

Kim był Isaak Bashevis Singer – żydowski mistrz słowa w globalnym świecie?

W świecie zdominowanym przez anglosaską kulturę, jak udało się pisarzowi tworzącemu w języku jidysz zdobyć literackiego Nobla i międzynarodową sławę? Isaak Bashevis Singer (1904-1991) to fenomen na skalę światową – autor, który wyniósł literaturę jidysz do rangi arcydzieł poruszających uniwersalne ludzkie doświadczenia. Jego opowieści o duchach i zwykłych ludziach, osadzone w zaginionym świecie polskich sztetli, stały się metaforą współczesnego człowieczeństwa.

Jak dzieciństwo w sztetlu ukształtowało przyszłego noblistę?

Urodzony 21 listopada 1904 roku w Leoncinie pod Warszawą, Singer wychowywał się w rodzinie o głębokich tradycjach rabinackich. Jego ojciec, Pinchos Menachem, był chasydzkim rabinem, matka Basheva – córką biłgorajskiego rabina. Ten dualizm między miejskim Leoncinem a prowincjonalnym Biłgorajem stał się fundamentem pisarskiej wyobraźni Singera. W domu mówiono trzema językami: hebrajskim (świętym), jidysz (codziennym) i polskim (urzędowym). W autobiograficznej powieści „Sztukmistrz z Lublina” pisał:

„Nasz dom był pełen duchów przodków, ale też duchów książek, które szeptały do nas z półek”

Jak kontekst historyczny kształtował twórczość Singera?

Dorastając w latach przed I wojną światową, Singer doświadczył trzech rewolucji: przemysłowej, społecznej i duchowej. Jego twórczość odzwierciedla:

• Upadek tradycyjnych społeczności żydowskich pod naporem modernizacji
• Napięcia między chasydyzmem a haskalą (żydowskim oświeceniem)
• Traumę Zagłady, która nadała jego pisarstwu charakter elegii

Dlaczego Singer uciekł od tradycji chasydzkiej?

Młody Icek zbuntował się przeciwko przeznaczeniu – zamiast zostać rabinem jak starszy brat Israel Joshua, zaczął pisać. W 1927 roku debiutował opowiadaniem „W starożytności” pod pseudonimem Icchok Baszewis. Jego duchowa droga prowadziła przez ateizm, fascynację Spinozą, aż do osobistej formy mistycyzmu. W wywiadzie dla „Paris Review” przyznał: „Wierzę w siły, których nie rozumiem. Nazywam je diabłami. Bóg potrzebuje diabła, inaczej nie można Go rozpoznać”.

Czy Singer był pisarzem żydowskim czy uniwersalnym?

Jakimi technikami literackimi posługiwał się Singer?

Styl Singera to mistrzowskie połączenie chasydzkiej opowieści z modernistyczną narracją. Charakterystyczne cechy to:

• Dualizm narracji – łączenie perspektywy pierwszo- i trzecioosobowej (np. w „Niewolniku”)
• Mistycyzm codzienności – duchy i demony współistnieją z realnymi postaciami jak w „Dybbuku”
• Ironia i paradoks – jak w opisie rabina, który „modlił się tak gorliwie, że Bóg musiał go wysłuchać”
• Polifonia głosów – w „Sztukmistrzu…” splatają się głosy artysty, religijnych fanatyków i kobiet

Jak recepcja Singera zmieniła postrzeganie literatury żydowskiej?

Dzięki przekładom Saula Bellowa (który przetłumaczył „Gimpela…”) i Dorothei Straus jego twórczość stała się częścią kanonu światowej literatury. W 1966 roku „Sztukmistrz z Lublina” trafił na listy bestsellerów The New York Timesa, co dla książki napisanej w jidysz było wydarzeniem bez precedensu. Krytyk Harold Bloom nazwał go „ostatnim wielkim opowiadaczem Zachodu”.

Dlaczego twórczość Singera pozostaje aktualna?

W dobie kryzysu tożsamości jego powieści o konflikcie między tradycją a nowoczesnością zyskują nowe znaczenie. Postać Gimpela z legendarnego opowiadania „Gimpel Głupek” stała się archetypem człowieka uwikłanego w historię. W eseju „Ocalony przez język” Czesław Miłosz pisał:

„Singer pokazał, że literatura jidysz może mówić o uniwersalnych prawdach w sposób, który porusza nawet tych, którzy nigdy nie widzieli sztetla”

Jak współczesna kultura przetwarza dziedzictwo Singera?

Jego twórczość inspirowała artystów różnych dziedzin:

• Film: adaptacja „Yentl” z Barbra Streisand (1983), „Sztukmistrz z Lublina” w reż. Menachema Golana (1979)
• Teatr: broadwayowska adaptacja „Sztukmistrza…” z 1971 roku z Zero Mostelem
• Muzyka: opera „Gimpel Głupek” (1951) Bernharda Heidena
• Sztuki wizualne: cykl grafik Chagalla inspirowany „Opowieściami o Jakubie Kowadle”

Jakie filozoficzne pytania stawiają dzieła Singera?

W centrum jego twórczości zawsze znajdowały się fundamentalne dylematy:

1. Wolna wola vs przeznaczenie – jak w „Niewolniku”, gdzie miłość zmierza się z prawem religijnym
2. Natura dobra i zła – demony w „Szatanie w Goraju” są personifikacją ludzkich namiętności
3. Tożsamość w diasporze – problem wykorzenienia w „Spóźnionych zakonnikach”
4. Rola artysty w społeczeństwie – temat przewodni „Sztukmistrza z Lublina”

Dlaczego warto czytać Singera w XXI wieku?

W czasach kryzysu wartości jego opowieści o moralnych wyborach nabierają nowej aktualności. Jak pisał w „Liście z Ameryki”: „Człowiek jest jak ptak – może latać, ale też musi czasem usiąść na gałęzi. Tradycja jest tą gałęzią”. Jego diagnozy o:

• Kryzysie autorytetów („Spinoza z ulicy Rynkowej”)
• Manipulacjach masową wyobraźnią („Szatan w Goraju”)
• Poszukiwaniu autentyzmu w globalizującym się świecie („Niewolnik”)

są zaskakująco aktualne w epoce social mediów i fake newsów.

Recepcja międzynarodowa – jak świat odkrył Singera?

Przełomem stały się tłumaczenia Saula Bellowa w latach 50. XX wieku. Francuski filozof Emmanuel Lévinas widział w nim „żydowskiego Kafkę”, podczas gdy niemiecki krytyk Marcel Reich-Ranicki podkreślał jego uniwersalizm. W Izraelu początkowo krytykowano go za pisanie w jidysz (zamiast w hebrajskim), ale po Noblu stał się ikoną.

Interdyscyplinarne inspiracje

Twórczość Singera stała się pomostem między:

• Psychologią głębi – motywy podświadomości w „Opętaniu”
• Antropologią kulturową – etnograficzny opis obrzędów w „Szatanie…”
• Filozofią egzystencjalną – temat wolności w „Niewolniku”

Pytania do refleksji:

• Czy literatura może ocalić świat, który przestał istnieć?
• Jak Singer przekształcał żydowską tradycję w uniwersalną opowieść?
• W jaki sposób jego twórczość dialoguje z wyzwaniami współczesnego multikulturalizmu?
• Czy pisarz-emigrant może być autentycznym głosem swojej kultury?