Jan Chryzostom Pasek
Kim był Jan Chryzostom Pasek i dlaczego jego pamiętniki wstrząsnęły obrazem sarmackiej Polski?
Jan Chryzostom Pasek – szlachcic-żołnierz, awanturnik i pamiętnikarz, którego życiorys mógłby posłużyć za scenariusz sensacyjnego filmu. Ten kontrowersyjny przedstawiciel XVII-wiecznej Rzeczypospolitej pozostawił po sobie najbardziej osobiste świadectwo epoki, odsłaniające zarówno blaski, jak i cienie sarmackiej mentalności. Czy rubaszne opowieści żołnierza-ziemianina mogą konkurować z dziełami zawodowych historyków?
Jan Chryzostom Pasek, herbu Doliwa, to postać paradoksalna – żołnierz, który przegrał więcej bitew niż wygrał, pisarz nieświadomy swego literackiego talentu, sarmata krytykujący współbraci. Jego „Pamiętniki”, spisane pod koniec życia w wiejskiej izbie, stały się kamieniem milowym polskiej literatury pamiętnikarskiej. Choć sam autor nigdy nie marzył o sławie, dziś uznajemy go za najbarwniejszego kronikarza polskiego baroku, którego żywa narracja wciąż fascynuje i prowokuje do dyskusji.
Jak burzliwy wiek XVII ukształtował postawę Paska?
Życie Paska (1636-1701) przypadło na najbardziej dramatyczny okres w dziejach Rzeczypospolitej. Wychowany w atmosferze wojen kozackich (powstanie Chmielnickiego 1648-1657), jako dwudziestolatek wziął udział w „potopie” szwedzkim (1655-1660), później walczył przeciwko Moskwie (wojna 1654-1667) i Turkom (kampania cudnowska 1660). Te doświadczenia ukształtowały typowego przedstawiciela miles christianus – żołnierza-chrześcijanina, dla którego służba ojczyźnie była najwyższym honorem. Jednakże rzeczywistość pokazywała też drugie oblicze epoki: anarchię magnacką, liberum veto (pierwsze użycie 1652) i narastające konflikty społeczne, które Pasek doskonale odmalował w swoich zapiskach.
Dlaczego życie Paska przypomina awanturniczą powieść?
Biografia Paska to gotowy materiał na serial kostiumowy. Urodzony w rodzinie średniozamożnej szlachty mazowieckiej we wsi Węgrzynowice, już w wieku 19 lat zaciągnął się do wojska. Jego wojenne losy prowadzą przez:
- Udział w walkach ze Szwedami pod komendą Stefana Czarnieckiego (1656)
- Legendarną wyprawę duńską (1658-1659) – przeprawę przez zamarznięte cieśniny bałtyckie
- Krwawą kampanię przeciwko Moskwie pod wodzą hetmana Czarnieckiego (1660-1662)
Po odejściu z wojska osiadł w Olszówce pod Krakowem, gdzie stał się żywym ucieleśnieniem „złotej wolności szlacheckiej” – procesowany 33 razy, skazany na banicję za porwanie starosty Stanisława Krasińskiego, uwikłany w krwawe spory majątkowe. W 1667 roku ożenił się z 17-letnią Anną z Remiszowskich, co jednak nie uspokoiło jego awanturniczej natury. Paradoksalnie, właśnie te konflikty stały się inspiracją dla najciekawszych partii jego pamiętników.
Czy Pasek świadomie tworzył literackie arcydzieło?
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska to dzieło wyjątkowe pod względem gatunkowym. Spisywane w latach 1690-1695, obejmują okres od 1656 do 1688 roku. Ich struktura odzwierciedla dwa oblicza autora:
- Część pierwsza – barwny opis przygód żołnierskich z elementami gawędy szlacheckiej
- Część druga – kronika życia ziemiańskiego z satyrycznymi portretami współczesnych
Co zaskakujące, Pasek nie traktował swoich zapisków jako dzieła literackiego. Brak tu chronologicznej dyscypliny, wiele epizodów zostało wyolbrzymionych (np. rzekome ocalenie Jana Kazimierza pod Połonką), a niektóre fakty – jak wykazały badania prof. Romana Pollaka – całkowicie zmyślonych. Jednak właśnie ta swoboda narracji nadaje tekstowi niepowtarzalny koloryt. Jak zauważył historyk literatury Julian Krzyżanowski: „Pamiętniki Paska to zwierciadło, w którym odbija się cały barokowy świat szlachecki – z jego splendorem i cieniem”.
Jakimi środkami stylistycznymi posługiwał się Pasek?
Język „Pamiętników” to prawdziwy linguistyczny kalejdoskop XVII-wiecznej polszczyzny. Charakterystyczne cechy stylu Paska to:
- Mieszanina potocznej mowy szlacheckiej („aż mi się zęby zajęły”) z makaronizmami łacińskimi („ad perpetuam rei memoriam”)
- Rubaszny humor („Szwedzi uciekali jak zmyci, aż im się pięty świeciły”) i dosadne wyrażenia („psia wiara”)
- Plastyczne opisy bitew („kule jak grad świstały”) i codziennego życia („chłopisko chude jak szczapa”)
- Autentyzm dialogów przypominający technikę „strumienia świadomości”
Przykładem niech będzie opis bitwy pod Połonką: „Już się Szwedzi kurzyli jako ten śnieg, kiedy go słońce przygrzeje”. Takie metafory nadają tekstowi wyjątkową ekspresję, podczas gdy opisy uczt szlacheckich („miód płynął strugami, a pieczeń sama w gębie się topiła”) przypominają malarskie martwe natury.
Jak recepcja Paska zmieniała się na przestrzeni wieków?
Losy literackiej spuścizny Paska są równie ciekawe jak jego życie. Odkryte dopiero w 1821 roku przez historyka Edwarda Raczyńskiego w zbiorach klasztoru reformatów w Wielkopolsce, „Pamiętniki” zostały wydane w 1836 r. i od razu wzbudziły kontrowersje. Podczas gdy romantycy (Adam Mickiewicz) zachwycali się ich kolorytem, pozytywiści (Aleksander Świętochowski) potępiali Paska jako uosobienie sarmackich wad. W okresie międzywojennym badacze jak Julian Krzyżanowski docenili ich wartość literacką. Dziś widzimy w nich arcydzieło literatury dokumentu osobistego, będące źródłem wiedzy o obyczajowości i języku epoki.
| Okres | Wydarzenia | Twórczość |
|---|---|---|
| 1636-1655 | Narodziny w Węgrzynowicach, edukacja w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej | – |
| 1656-1667 | Służba wojskowa: kampanie przeciw Szwedom, Duńczykom i Moskwie | Materiały do późniejszych opisów w „Pamiętnikach” |
| 1667-1701 | Życie ziemiańskie, konflikty prawne (m.in. spór o majątek z rodziną Krasińskich) | Spisywanie pamiętników (1690-1695) |
| 1701 | Śmierć w Niedzieliszczach, pochówek w kościele w Goszczynie | Rękopis pozostawiony w klasztorze reformatów |
Jakie kontrowersje budzi postać Paska wśród historyków?
Mity i fakty o Janie Chryzostomie Pasku
Pamiętniki są w pełni wiarygodnym źródłem historycznym
Choć Pasek opisuje autentyczne wydarzenia, często koloryzuje fakty (np. wyolbrzymia swoją rolę w bitwach), pomija niewygodne epizody (jak wyrok banicji) i myli chronologię
Pasek był typowym przykładem „złotej wolności szlacheckiej”
Jego skrajnie konfliktowe zachowanie (33 procesy sądowe) wykraczało poza ówczesne normy, co potwierdzają archiwalne akta grodzkie
„Pamiętniki” powstały jako świadome dzieło literackie
Tekst powstał jako prywatna kronika bez zamiaru publikacji – o czym świadczą liczne dopiski i poprawki w rękopisie
„Nie masz, jako w polu być, osobliwie kiedy się człowiek niczego nie boi, a ma przy boku dobrą szablę i rusznicę, a na wozie baryłkę gorzałki”
~ Jan Chryzostom Pasek, „Pamiętniki”
Jakie dziedzictwo pozostawił po sobie Pasek?
Wpływ „Pamiętników” na kulturę polską trudno przecenić. Stały się one:
- Inspiracją dla pisarzy pozytywistycznych (Henryk Sienkiewicz czerpał z nich przy tworzeniu „Trylogii”)
- Źródłem wiedzy o języku XVII wieku dla językoznawców (m.in. dla Aleksandra Brücknera)
- Przedmiotem badań nad mentalnością sarmacką (prace Marii Boguckiej, Janusza Tazbira)
- Materiałem dla współczesnych adaptacji teatralnych (spektakl „Pasek” w reż. Piotra Cieplaka, 2012)
W 2021 roku Narodowy Bank Polski upamiętnił Paska specjalną monetą kolekcjonerską z serii „Poczet władców i bohaterów polskich”, co świadczy o jego trwałej obecności w narodowej świadomości. Jego postać pojawia się też w podręcznikach szkolnych jako przykład sarmackiego pamiętnikarstwa.
Słowniczek pojęć związanych z Janem Chryzostomem Paskiem
Najczęściej zadawane pytania o Jana Chryzostoma Paska
Czy Pamiętniki Paska można traktować jako wiarygodne źródło historyczne?
Jakie współczesne dzieła nawiązują do twórczości Paska?
Dlaczego Pasek został skazany na banicję?
Dlaczego warto czytać Pamiętniki Paska w XXI wieku?
Dzieło Paska pozostaje aktualne jako:
- Studium ludzkiej natury – ambicji, odwagi, ale i hipokryzji
- Przestroga przed skutkami anarchii i egoizmu stanowego
- Doskonały przykład literackiej autokreacji – pokazujący, jak kształtujemy własny wizerunek
- Źródło refleksji nad tożsamością narodową – pokazujące korzenie polskich mitów i kompleksów
Pytania do refleksji:
- Czy Pasek był typowym produktem swojej epoki, czy wyjątkowym indywidualistą?
- Jak współczesna historiografia powinna traktować literackie świadectwa pamiętnikarskie?
- Czy sarmackie wzorce mentalności wciąż mają wpływ na polską kulturę?
- Jak odróżnić prawdę historyczną od literackiej fikcji w źródłach osobistych?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!