Jan Twardowski

Kim był Jan Twardowski – ksiądz, który przemawiał językiem codzienności?

W polskiej literaturze XX wieku trudno znaleźć postać bardziej paradoksalną niż Jan Jakub Twardowski – kapłan katolicki, który stał się ulubionym poetą zarówno dzieci, jak i intelektualistów. Jego wiersze, pełne prostoty i głębokiej wrażliwości na przyrodę, współistniały z teologicznymi rozważaniami. Czy możliwe jest połączenie franciszkańskiej radości z egzystencjalnym niepokojem? Jak powstał ten unikalny styl poetycki, który zyskał mu miano „duchowego przewodnika Polaków”?

Jak dzieciństwo i wojna ukształtowały poetę?

Czy wiejskie korzenie wpłynęły na styl Twardowskiego?

Urodzony 1 czerwca 1915 roku w Warszawie, dzieciństwo spędził jednak w wiejskim dworze w Żbikowie. To właśnie tam zrodziła się jego miłość do przyrody, która stała się fundamentem poetyckiej wyobraźni. W wywiadach wspominał: „Widziałem, jak ziarno pszenicy pada w ziemię i umiera, by stać się kłosem. To była moja pierwsza lekcja teologii”. Jego matka, wychowująca czwórkę dzieci samotnie po śmierci męża, zaszczepiła w nim wrażliwość na ludzką biedę – doświadczenie to znajdziemy później w wierszach o bezdomnych i samotnych.

Dlaczego doświadczenia wojenne zmieniły jego życiową drogę?

Studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim przerwał wybuch II wojny światowej. Jako żołnierz Armii Krajowej uczestniczył w powstaniu warszawskim pod pseudonimem „Jan Żbik”. Trauma wojenna stała się katalizatorem decyzji o kapłaństwie – w 1948 roku przyjął święcenia, co sam później komentował: „Chciałem być księdzem małym jak pantofel”. W czasie okupacji pracował jako sanitariusz i bibliotekarz, co ukształtowało jego postawę pełną empatii – doświadczenia te odcisnęły się w wierszach takich jak „Rachunek dla dorosłego”.

W jaki sposób komunizm wpłynął na twórczość księdza-poety?

Okres PRL-u stworzył szczególne warunki dla duchownych-artystów. Twardowski, będąc wikariuszem w warszawskich parafiach (m.in. u sióstr Wizytek), rozwijał strategię literackiego minimalizmu. Jego wiersze – krótkie, oszczędne w formie – omijały cenzurę dzięki pozornej naiwności. Paradoksalnie, właśnie w czasach ateizacji społeczeństwa jego poezja stała się mostem łączącym sacrum z codziennością. Władze komunistyczne tolerowały jego twórczość, uznając ją za „niegroźną mistykę”, co pozwoliło poecie publikować w katolickich wydawnictwach jak „Tygodnik Powszechny”.

Czym charakteryzuje się unikalny styl Twardowskiego?

Jak prostota języka stała się siłą jego poezji?

Twardowski świadomie odrzucał patos na rzecz codziennego języka. W wierszu „O maluchach” pisał: „Pan Bóg ma czas/ nawet dla tych co śpią w tramwaju”. Ten zabieg stylistyczny pozwalał mu dotrzeć do szerokiego grona odbiorców – od dzieci po profesorów teologii. Stosował często:

• Neologizmy dźwiękonaśladowcze („bęc” spadającego jabłka)
• Zdania urwane („A Bóg… no właśnie”)
• Paradoksy („najciemniej jest pod latarnią”)

Dlaczego przyroda była jego główną metaforą teologiczną?

W tomie „Który stwarzasz jagody” (1983) poeta tworzy zoologiczną teologię – Bóg objawia się przez stworzenie: „Nawet gdyby Boga nie było/ zostałby mrówkom/ ich cierpliwość”. Ten franciszkański motyw stał się znakiem rozpoznawczym jego twórczości. Badacze literatury naliczyli w jego wierszach 132 gatunki zwierząt i 89 rodzajów roślin!

Które dzieła najlepiej oddają istotę jego twórczości?

• „Znaki ufności” (1970) – manifest poetycki łączący wątki religijne z filozoficznymi. Wiersz „Oda do rozpaczy” z tego tomu to mistrzowskie połączenie humoru i metafizyki.
• „Nie przyszedłem pana nawracać” (1986) – dialog z niewierzącymi, gdzie poeta porównuje Boga do „dentysty delikatnego jak płatki śniegu”.
• „Sumienie ruszyło” (1989) – refleksje moralne w czasach przemian, z kultowym wierszem „Sprawiedliwość” porównującą Boga do sędziego piłkarskiego.
• „Krzyżyk na drogę” (1993) – poetycki testament zawierający autokomentarze do własnej twórczości.

„Śpieszmy się kochać ludzi – tak szybko odchodzą
zostaną po nich buty i telefon głuchy
tylko to co nieważne jak krowa się wlecze
najważniejsze tak prędkie że nagle się staje
potem cisza normalna więc całkiem nieznośna
jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy
kiedy myślimy o kimś zostając bez niego”
(fragment wiersza „Śpieszmy się kochać ludzi”)

Jak Twardowski zmienił polską kulturę?

Jego największym osiągnięciem było zdemokratyzowanie poezji religijnej. Dzięki niemu wiersze o Bogu trafiły do podwórek, szkół i szpitali, nie ograniczając się do kościelnych mszalników. Wpływ jego twórczości widać w:

1. Literaturze – inspiracja dla współczesnych poetów religijnych jak Roman Brandstaetter
2. Edukacji – 27 wierszy w podręcznikach szkolnych (dane MEN 2023)
3. Muzyce – ponad 100 piosenek do jego tekstów (m.in. Grzegorz Turnau, Magda Umer)
4. Kaznodziejstwie – nowy model homilii opartej na metaforze zamiast dogmatu

Dlaczego warto czytać Twardowskiego w XXI wieku?

W dobie kryzysu duchowości i ekologicznych niepokojów, jego poezja oferuje remedium na współczesne lęki. W wierszu „Oda do rozpaczy” pisał: „nie bój się ciszy co jak kot się łasi/ Bóg milczy bo inaczej byśmy nie podołali”. To poezja, która uczy uważności na codzienność i akceptacji ludzkiej kruchości. W erze digitalizacji jego metafora Boga jako „najstarszego internauty” (z wiersza „Modlitwa informatyczna”) zaskakuje aktualnością.

Pytania do refleksji:

• Czy prostota języka zawsze oznacza powierzchowność przekazu?
• Jak współcześnie rozumieć franciszkańskie motywy w jego twórczości w kontekście ekologii?
• Czy poezja religijna może być uniwersalna bez popadania w banał?
• Jaką rolę pełni humor w liryce metafizycznej?