Jean Paul Sartre

Kim był Jean-Paul Sartre i dlaczego zmienił nasze myślenie o wolności?

Jean-Paul Sartre – filozof, który ogłosił śmierć Boga i odkrył, że człowiek jest skazany na wolność. Pisarz odrzucający Nagrodę Nobla w imię niezależności intelektualnej. Dramaturg stawiający widzów przed lustrem ich własnych wyborów moralnych. Jego życie to laboratoryjne pole eksperymentu z egzystencjalizmem, gdzie każdy gest stawał się manifestem filozoficznym. Jak synoptyk z koszarowej kawiarni w Le Havre przeobraził się w ikonę powojennej Europy?

W jakich okolicznościach historycznych kształtowała się myśl Sartre’a?

Dorastający w cieniu I wojny światowej, dojrzewający podczas Wielkiego Kryzysu, doświadczający okupacji nazistowskiej – Sartre był dzieckiem kataklizmów XX wieku. Jego filozofia wykluwała się w kawiarniach Saint-Germain-des-Prés, gdzie dym papierosowy mieszał się z pyłem po rozbitych wartościach. Francja lat 30., rozdarta między faszyzmem a komunizmem, stała się inkubatorem dla idei absolutnej wolności w świecie pozbawionym Boga.

Jak II wojna światowa wpłynęła na twórczość Sartre’a?

Doświadczenie wojny było dla Sartre’a egzystencjalnym szokiem. Wcielony do wojska w 1939 roku, spędził dziewięć miesięcy w niemieckiej niewoli. To w stalagu XII-D opracował pierwszą wersję „Bytu i nicości”. Okupowana Francja stała się sceną dla jego koncepcji „autentycznego wyboru” – sam prowadził podziemne seminaria filozoficzne, jednocześnie wystawiając w Paryżu antykolaborancką sztukę „Muchy”. Jego dziennik z tego okresu, „Dziwna wojna”, odsłania proces przekształcania się apolitycznego intelektualisty w zaangażowanego moralistę.

Jakie wydarzenia z dzieciństwa ukształtowały osobowość Sartre’a?

Urodzony 21 czerwca 1905 roku jako jedyne dziecko Jean-Baptiste’a Sartre’a i Anne-Marie Schweitzer (kuzynki Alberta Schweitzera), Jean-Paul w wieku dwóch lat stracił ojca. To wczesne sieroctwo naznaczyło go kompleksem „nadmiarowego dziecka” – motywem przewijającym się przez całą jego twórczość. Wychowywany przez matkę i dziadka Karola Schweitzera, profesora germanistyki, dorastał w świecie książek, kompensując fizyczne niedostatki (niski wzrost, zez) intelektualną przewagą.

Które dzieła Sartre’a są kluczowe dla zrozumienia egzystencjalizmu?

Sartreowska rewolucja filozoficzna dokonała się równolegle w trzech wymiarach: traktatów filozoficznych, powieści i dramatów. Każda z tych form wnosiła unikalne światło do koncepcji wolności i odpowiedzialności.

Czym „Nudności” zmieniły w literaturze XX wieku?

Debiutancka powieść z 1938 roku to literacki manifest egzystencjalizmu. Historia Antoine’a Roquentina doświadczającego absurdalności istnienia poprzez fizjologiczny wstręt do rzeczywistości, zapowiadała główne tezy „Bytu i nicości”. Sartre używa tu techniki strumienia świadomości, by oddać doświadczenie „bycia-w-świecie” pozbawionego metafizycznych kotwic. W scenie kontemplowania korzenia kasztanowca bohater odkrywa „obrzydliwą, pulsującą surowość istnienia” – moment kluczowy dla zrozumienia pojęcia „nausea” jako ontologicznego olśnienia.

Dlaczego „Przy drzwiach zamkniętych” pozostaje aktualne?

Sztuka z 1944 roku, której słynne zdanie „Piekło to inni” stało się kultowym sloganem, demaskuje mechanizmy społecznej oceny. Trójka bohaterów w wiecznym oczekiwaniu na tortury okazuje się własnymi katami – metafora relacji międzyludzkich w świecie pozbawionym Boga. Estelle, Garcin i Inès tworzą triadę wzajemnego uzależnienia, gdzie każdy staje się zarówno oprawcą, jak i więźniem cudzych spojrzeń.

„Człowiek jest skazany na wolność. Skazany, ponieważ nie sam siebie stworzył, a jednak wolny, ponieważ raz rzucony w świat odpowiada za wszystko, co robi.”
— Jean-Paul Sartre, „Egzystencjalizm jest humanizmem”

Jak styl pisarski Sartre’a wpłynął na współczesną filozofię?

Sartre dokonał unikalnej syntezy fenomenologii Heideggera z francuską prozą analityczną. Jego eseje łączą precyzję logiczną z literacką obrazowością, a powieści są równocześnie traktatami filozoficznymi. W „Bydlu” z 1949 roku posunął się do stworzenia nowego gatunku – „filozoficznego reportażu” łączącego obserwację społeczną z analizą egzystencjalną. Charakterystyczna metoda opisu fenomenologicznego widoczna jest w zdaniach takich jak: „Ręka nie jest narzędziem, ręka jest sposobem bycia-w-świecie”.

W jaki sposób Sartre wpłynął na powojenną kulturę?

Jego koncepcje przeniknęły do:

• Nowej Fali w kinie (Godard w „Do utraty tchu” cytuje „Byt i nicość”)
• Teatru absurdu (Beckett w „Czekając na Godota” rozwija motyw absurdalnej wolności)
• Ruchów kontrkulturowych lat 60. (hasło „Zakazany zakaz” z Maj 1968 to czysty egzystencjalizm)
• Współczesnej psychologii egzystencjalnej (Rollo May i Irvin Yalom czerpią z koncepcji autentyczności)

Czy Sartre naprawdę pogodził marksizm z egzystencjalizmem?

W „Krytyce dialektycznego rozumu” (1960) podjął heroiczny wysiłek syntezy indywidualnej wolności z historycznym determinizmem. Choć wielu marksistów odrzuciło tę próbę jako sprzeczną, stała się inspiracją dla lewicujących ruchów 1968 roku. Sartre’owski „progresywny humanizm” wpłynął na myśl Foucaulta i Derridy. Jego analiza „serialnego myślenia” w społeczeństwie kapitalistycznym zapowiadała współczesne teorie alienacji w erze cyfrowej.

Jak recepcja dzieł Sartre’a rozwijała się za granicą?

W USA lat 50. egzystencjalizm stał się intelektualną modą, choć często spłycany do image’u „kawiarnianych filozofów”. W ZSRR oficjalnie potępiany jako „burżuazyjny idealizm”, krążył w drugim obiegu. W krajach Trzeciego Świata, szczególnie podczas dekolonizacji, Sartre stał się symbolem walki z opresją – jego przedmowa do „Wyklętego ludu ziemi” Frantz’a Fanona to manifest antykolonializmu.

Interdyscyplinarne aspekty twórczości Sartre’a

Filozofia Sartre’a przenikała różne dziedziny:

• Psychologia: Rozwój terapii egzystencjalnej (Viktor Frankl, Rollo May)
• Krytyka literacka: Metoda „psychoanalizy egzystencjalnej” w biografiach Baudelaire’a i Flauberta
• Teoria kina: Koncepcja „spojrzenia” w filmowej fenomenologii
• Antropologia: Badania nad kolonializmem w kontekście etyki odpowiedzialności

Dlaczego warto czytać Sartre’a w XXI wieku?

W dobie algorytmów kształtujących nasze wybory, jego analizy wolności jako ciągłego projektu nabierają nowej aktualności. Problem „złej wiary” manifestuje się w kreowaniu internetowych awatarów, gdzie „bycie sobą” staje się towarem. Sartre’owskie pytanie o autentyczność w świecie influencerów i personal brandingu okazuje się zaskakująco aktualne.

Pytania do refleksji:

• Czy technologia uwolniła nas, czy stworzyła nowe formy „złej wiary”?
• Jak odróżnić autentyczny wybór od społecznego przymusu w epoce cancel culture?
• Czy współczesny indywidualizm jest realizacją, czy zdradą Sartre’owskiej wolności?
• Jak koncepcja „spojrzenia Innego” funkcjonuje w erze social media?