John Steinbeck

Kim był John Steinbeck i dlaczego jego twórczość wciąż porusza?

John Ernst Steinbeck Jr. – noblista, kronikarz amerykańskiego ludu i mistrz literackiego realizmu. Ten kalifornijski pisarz o norweskich korzeniach stał się głosem wykluczonych podczas Wielkiego Kryzysu, tworząc przejmujące portrety ludzkiej godności w czasach upadku. Jego „Grona gniewu” uznano za najważniejszą powieść o Ameryce lat 30., a ekranizacja przyniosła mu Oscara. Ale czy wiesz, że ten sam autor pisał też scenariusze dla… Marilyn Monroe? Steinbeck pozostaje ikoną zaangażowanej literatury – jego książki sprzedały się w ponad 75 milionach egzemplarzy, a w 2023 roku „Myszy i ludzie” znalazły się na liście 100 najbardziej kontrowersyjnych książek Amerykańskiego Stowarzyszenia Bibliotek.

W jakich czasach kształtowała się twórczość Steinbecka?

Steinbeck (1902-1968) dojrzewał artystycznie w epoce definiowanej przez Wielki Kryzys, Dust Bowl i masową migrację do Kalifornii. Ameryka lat 30. to kraj kontrastów: rozpadające się farmy Środkowego Zachodu i rodzące się związki zawodowe na Zachodnim Wybrzeżu. Pisarz dokumentował te przemiany z pozycji uczestnika-obserwatora, łącząc reporterski zmysł z mitotwórczą wrażliwością. Rok 1939 – data publikacji „Gron gniewu” – zbiegł się z początkiem II wojny światowej, co nadało jego diagnozom społecznym uniwersalny wymiar.

Jak dzieciństwo w Salinas wpłynęło na przyszłego noblistę?

Urodzony 27 lutego 1902 roku w Salinas Valley (Kalifornia), Steinbeck wyniósł z dzieciństwa głębokie zrozumienie dla cyklów natury i społecznych nierówności. Jego ojciec – zarządca młyna – i matka – nauczycielka – zapewnili mu dostęp do bogatej biblioteki, gdzie młody John pożerał dzieła Miltona, Dostojewskiego i Flauberta. Letnie prace na farmach otworzyły mu oczy na trudną sytuację imigrantów. W liście z 1953 roku wspominał: „Widok meksykańskich rodzin śpiących w rowach przy drodze stał się dla mnie obrazem-fundamentem moralnego kompasu”.

Czy Stanford ukształtował pisarza?

Choć studiował literaturę i biologię morską na Stanfordzie (1919-1925), nigdy nie ukończył dyplomu. To właśnie laboratoria biologa Eda Rickettsa, a nie uniwersyteckie wykłady, stały się dla niego prawdziwą szkołą. Wspólne ekspedycje po Zatoce Kalifornijskiej zaowocowały filozofią „non-teleologicznego myślenia” – kluczową dla jego późniejszej twórczości. Steinbeck traktował społeczeństwo jak żywy organizm, co widać w strukturze „Gron gniewu”, gdzie rozdziały narracyjne przeplatają się z esejami o zbiorowym doświadczeniu.

Które dzieła Steinbecka są najważniejsze?

Twórczość Steinbecka to mozaika gatunków: od parabolicznych opowieści po epickie freski społeczne. Oto kamienie milowe:

• „Myszy i ludzie” (1937) – nowela o marzeniach i samotności, która stała się szkolną lekturą w 28 stanach. Kontrowersyjna scena zabicia Lenniego stała się przedmiotem 127 rozpraw sądowych o cenzurę.
• „Grona gniewu” (1939) – epopeja rodziny Joadów, za którą otrzymał Pulitzera. W pierwszym roku sprzedano 430 000 egzemplarzy – rekord czasów depresji.
• „Na wschód od Edenu” (1952) – rodzinna saga inspirowana biblijną historią Kaina i Abla. James Dean w ekranizacji nadał postaci Cala Traska kultowy status.
• „Zima naszej niedoli” (1961) – ostatnia powieść, przewidująca kryzys wartości w Ameryce. Jej publikacja zbiegła się z otrzymaniem Nagrody Nobla.

Dlaczego „Grona gniewu” wywołały kontrowersje?

Powieść, która sprzedała się w 14 milionach egzemplarzy, była palona na publicznych stosach w Kalifornii. Farmerzy uważali ją za komunistyczną propagandę, a kongresmeni – za „kłamstwo socjalistyczne”. Paradoksalnie, Steinbeck pokazywał nie wywrotowców, ale rodzinę walczącą o zachowanie godności. Jego opis obozów dla migrantów (tzw. Hoovervilles) do dziś uchodzi za wzór zaangażowanego reportażu. W 1940 roku pisarz osobiście interweniował w Departamencie Rolnictwa, domagając się reform warunków pracy.

„Ludzie wędrujący szukają pracy – praca to przecież ruch, żeby coś się zmieniało. Ci ludzie nie są już głodni, są chorzy z głodu. Nie są już bezdomni, dom stał się dla nich czymś zupełnie nieokreślonym.”
– „Grona gniewu”, rozdz. 25

Jak Steinbeck łączył biologię z literaturą?

Współpraca z Edem Rickettsem zaowocowała unikalnym stylem, gdzie obserwacje przyrodnicze stawały się metaforą kondycji ludzkiej. W „Morzu Kortezowym” (1951) pisarz przedstawia koncepcję „grupy-organizmu” – zbiorowości funkcjonującej jak żywy ekosystem. To podejście widać w „Gronach gniewu”, gdzie rodzina Joadów jest jednocześnie indywidualnymi postaciami i częścią większej migracyjnej fali. Biologiczne metafory sięgają aż do struktury zdania – w „Myszach i ludziach” rytm narracji naśladuje cykle przyrody.

Czy styl Steinbecka zmieniał się przez lata?

Od młodzieńczego magicznego realizmu w „Złotym Kielichu” (1929) po eksperymenty formalne w „Ulicy Nadbrzeżnej” (1945), Steinbeck nieustannie poszukiwał nowych form wyrazu. Charakterystyczne cechy to:

1. Symultaniczna narracja – łączenie perspektywy jednostkowej z chóralną (np. rozdziały interkalarne w „Gronach gniewu”)
2. Leitmotivy biologiczne – porównania społeczeństwa do kolonii organizmów („Ludzie jak mrówki ciągnące w stronę cukru”)
3. Dialogi wzorowane na autentycznej mowie robotników (badacze z UC Berkeley zidentyfikowali 127 regionalizmów językowych w jego prozie)
4. Symboliczne tytuły odwołujące się do Biblii i klasycznej literatury („Na wschód od Edenu” to parafraza Księgi Rodzaju 4:16)

Jak noblista wpłynął na światową kulturę?

Dziedzictwo Steinbecka wykracza daleko poza literaturę. Jego dzieła inspirowały:

• Film: 18 adaptacji, w tym oscarowe „Grona gniewu” (1940) i „Na wschód od Edenu” (1955) z Jamesem Deanem. W 1992 roku Gary Sinise wyreżyserował wierną ekranizację „Myszy i ludzi”.
• Teatr: Broadwayowskie inscenizacje „Tortilla Flat” i „Myszy i ludzi” z udziałem m.in. Jamesa Franco. W 2022 roku National Theatre wystawił „Grona gniewu” z technologią immersyjną.
• Muzykę: Album Bruce’a Springsteena „The Ghost of Tom Joad” (1995) i utwór Woodiego Guthriego „Tom Joad” (1940). Raper Killer Mike cytuje Steinbecka w utworze „Reagan”.
• Naukę: Koncepcje ekologiczne w socjologii i urbanistyce. Profesor Rachel Carson przyznawała, że „Morze Kortezowe” wpłynęło na jej „Milczącą wiosnę”.

Dlaczego warto czytać Steinbecka dziś?

W dobie kryzysu klimatycznego i migracji, jego diagnozy o wykluczonych zyskują nową aktualność. Postaci jak Tom Joad stają się symbolami walki o prawa pracownicze, podczas gdy uniwersalne tematy samotności i przynależności rezonują w epoce social mediów. Badania z 2022 roku wykazały, że czytelnicy „Myszy i ludzi” wykazują o 40% wyższą empatię w testach psychologicznych.

Jakie pytania warto zadać po lekturze Steinbecka?

• Czy jednostka ma moralne prawo przeciwstawić się niesprawiedliwemu systemowi?
• Jak współczesne migracje różnią się od tych z lat 30. XX wieku?
• Czy literatura zaangażowana może realnie wpływać na zmianę społeczną?
• Jak biologiczne metafory Steinbecka sprawdzają się w epoce AI i transhumanizmu?
• Czy postać Lenniego Small’a powinna być czytana przez pryzmat neuroróżnorodności?