Marian Hemar

Kim był Marian Hemar i dlaczego warto go pamiętać?

Marian Hemar – mistrz słowa, który bawił, wzruszał i prowokował. Ten wszechstronny artysta, urodzony jako Jan Marian Hescheles, przez dekady kształtował polską kulturę jako poeta, satyryk, dramaturg i autor ponad 3000 piosenek. Jego życie niczym kolaż odzwierciedla burzliwe dzieje XX wieku: od galicyjskiego Lwowa przez warszawskie kabarety po londyńską emigrację. Czy współczesny czytelnik może odnaleźć w jego twórczości coś więcej niż dawne przeboje?

Jak młodość we Lwowie ukształtowała przyszłego artystę?

Dlaczego Hemar zmienił nazwisko z Hescheles?

Urodzony 6 kwietnia 1901 roku we Lwowie Jan Marian Hescheles pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Jego decyzja o przyjęciu pseudonimu „Hemar” (skrót od Hescheles-Marjan) w 1922 roku była zarówno aktem tworzenia artystycznej tożsamości, jak i świadectwem procesów asymilacyjnych w Galicji. Jak wspominał w wywiadach: „Potrzebowałem nazwiska, które brzmiałoby bardziej… polsko-literacko”. Studia medyczne porzucił dla literatury, a lwowski okres ukształtował jego charakterystyczne połączenie intelektualnej finezji z ludową rubasznością.

Jakie wczesne doświadczenia wpłynęły na jego twórczość?

Młody Hemar zadebiutował w 1919 roku wierszem „Huragan” w czasopiśmie „Wiek Nowy”. Lata 20. to czas współpracy z lwowskimi kabaretami (m.in. „Nasze Oczko”) i pierwsze sukcesy literackie. Już wtedy ujawnił się jego talent do łączenia wysokiej kultury literackiej z rozrywkową formą – cecha, która stanie się znakiem rozpoznawczym całej jego twórczości. W tym okresie związał się z grupą Skamander, choć nigdy formalnie do niej nie należał.

W jaki sposób okres międzywojenny stał się czasem świetności Hemara?

Przenosiny do Warszawy w 1924 roku otworzyły Hemarowi drogę do kariery. Stał się czołowym autorem sceny kabaretowej, współtworząc legendę takich scen jak:

• Qui Pro Quo (1925-1931) – kolebka polskiej piosenki literackiej
• Banda (1932-1935) – eksperymentalny kabaret polityczny
• Cyrulik Warszawski (1935-1939) – połączenie satyry z rewią

Jego teksty dla Hanki Ordonówny („Miłość ci wszystko wybaczy”, 1933) czy Zuli Pogorzelskiej stawały się natychmiastowymi hitami. W tym okresie Hemar rozwijał także swoją twórczość poetycką, publikując tomy wierszy jak „Kochany złodziej” (1931) – zbiór pełen ironii i melancholii, porównywany do osiągnięć Tuwima.

Jak wojenna zawierucha wpłynęła na życie i twórczość artysty?

Wrzesień 1939 roku zastał Hemara we Lwowie. Doświadczenie sowieckiej okupacji zaowocowało wstrząsającymi wierszami jak „17 września” (1939) z proroczymi słowami: „Nie pocałuję twej ręki, śmierci…”. W 1941 roku przedostał się do armii Andersa, z którą przeszedł szlak bojowy przez Bliski Wschód. Wojenne doświadczenia radykalnie zmieniły ton jego twórczości – z lekkiej satyry na gorzką refleksję o historii i ludzkim losie.

Jak powstały „Czerwone maki na Monte Cassino”?

Podczas pobytu w Jerozolimie w 1942 roku Hemar napisał tekst polskiego hymnu emigracyjnego „Marsz IV Dywizji”, znany później jako „Czerwone maki na Monte Cassino”. Choć melodia Alfreda Schütza stała się bardziej popularna, to Hemarowska wersja z 1944 roku zawierała dodatkowe zwrotki, które podkreślały tragizm żołnierskiego losu.

Dlaczego Hemar został „głosem wolnej Polski” na emigracji?

Po wojnie Hemar osiadł w Londynie, gdzie stał się centralną postacią życia kulturalnego polskiej emigracji. Jego cotygodniowe audycje w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa (1952-1969) były fenomenem łączącym literacką maestrię z publicystyczną pasją. Wiersze z tomów jak „Sześćdziesiąt sonetów o miłości i ojczyźnie” (1962) stały się artystycznym świadectwem emigracyjnego losu.

Co czyni Hemara mistrzem polskiej piosenki?

Hemarowska piosenka to unikalna synteza literackiej finezji i popularnego idiomu. Charakterystyczne cechy jego tekstów to:

1. Wirtuozeria słowna: gra słów („Warszawo, ty moja Warszawo/Złota kario, czerwona zarazo„), rymy wewnętrzne, rytmiczna precyzja
2. Emocjonalne spektrum: od lirycznej subtelności („Niebieski puder”) po satyryczną dosadność („Ballada o dwóch ministerstwach”)
3. Kulturowa pamięć: nawiązania do literatury (np. parafrazy Mickiewicza w piosenkach) i historii

„Ten wąsik, ach, ten wąsik, taki śmieszny, taki śmieszny,
Niech się pan nie przechwala, że to panu tak ładnie”
– fragment „Ten wąsik” wykonywany przez Eugeniusza Bodo (1932)

Jak ewoluował styl literacki Hemara na przestrzeni lat?

Jakie dziedzictwo pozostawił po sobie Marian Hemar?

Wpływ Hemara na kulturę polską można obserwować w:

• Rozwoju polskiej piosenki literackiej: od Wojciecha Młynarskiego po Jacka Kaczmarskiego
• Tradycji satyry politycznej: wzór zaangażowanej, inteligentnej krytyki społecznej
• Literaturze emigracyjnej: prekursorskie ujęcie tematu wygnania i tożsamości
• Teatrze radiowym: innowacyjne wykorzystanie medium radiowego

Dlaczego współczesny odbiorca powinien znać twórczość Hemara?

Hemar pozostaje aktualny dzięki uniwersalności swoich tematów:

• Miłość i śmierć: liryka miłosna o metafizycznej głębi (cykl „Sonety dla Laury”)
• Wolność i odpowiedzialność: refleksje obywatelskie w wierszach jak „Testament” (1944)
• Tożsamość i emigracja: doświadczenie wykorzenienia w tomie „Londyńskie lato” (1954)

Dlaczego warto czytać Hemara dziś?

Twórczość Hemara to lustro polskich losów i dylematów XX wieku. W dobie fake newsów jego wyrafinowana satyra („Ballada o prawdzie”) pozostaje aktualnym komentarzem do mechanizmów władzy. W czasach migracyjnych kryzysów – jego emigracyjna liryka zaskakuje współczesnością diagnoz. Jego dzieła stanowią pomost między tradycją a nowoczesnością, między wysoką literaturą a kulturą popularną.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna kultura masowa potrzebuje artystów formatu Hemara?
• Jak rozumieć powinowactwo między twórczością emigracyjną a doświadczeniami współczesnych migrantów?
• W jaki sposób humor i ironia mogą służyć poważnej refleksji o świecie?
• Czy piosenka literacka może być pełnoprawnym dziełem sztuki?