Michał Choromański

Kim był Michał Choromański i dlaczego wstrząsnął literacką Polską?

Michał Choromański (1904-1972) – pisarz-eksperymentator, który jak literacki wirus zakłócił spokój międzywojennej elity intelektualnej. Jego twórczość, łącząca chłodną analizę psychiatryczną z gorączką artystycznej transgresji, do dziś wywołuje spory wśród badaczy. Czy był pionierem literackiej psychoanalizy, czy jedynie mistrzem prowokacji? Aby to zrozumieć, trzeba prześledzić zarówno jego burzliwe życie, jak i rewolucyjne teksty.

Jak epoka międzywojnia ukształtowała twórczość Choromańskiego?

Polska lat 30. – kraj paradoksów: dynamicznie modernizujący się, ale uwikłany w polityczne spory; zachłanny na nowoczesność, lecz trzymający się sztywnych norm obyczajowych. Choromański, bywalec warszawskich kawiarni literackich (Ziemiańska, Zodiak), czerpał pełnymi garściami z tej atmosfery fermentu. Jego teksty to:

• Reakcja na rozwój psychoanalizy (pierwsze polskie tłumaczenie Freuda w 1930)
• Krytyka mieszczańskiego konserwatyzmu
• Eksperymenty z formą inspirowane awangardą (futuryzm, surrealizm)

Dlaczego życie Choromańskiego przypomina literacką fikcję?

Biografia pisarza to gotowy scenariusz filmowy pełen zwrotów akcji. Urodzony w 1904 r. w Eliaszewce na Ukrainie, dzieciństwo spędził w środowisku wielojęzycznej inteligencji. Jego matka, Maria z domu Hłasko, wprowadziła go w świat literatury, podczas gdy ojciec – Władimir, inżynier kolei – zaszczepił naukowy racjonalizm.

Wojenna odyseja: od Warszawy po kanadyjskie lasy

Wrzesień 1939 zastał Choromańskiego w Warszawie. Razem z żoną Rachelią (Raisą) Ajzensztadt, aktorką żydowskiego pochodzenia, uciekli przez Rumunię do Francji, a stamtąd – na statku „Batory” – do Kanady. W latach 1940-1957 pisarz pracował jako:

1. Robotnik leśny w Kolumbii Brytyjskiej
2. Nauczyciel języków obcych w Montrealu
3. Tłumacz w kanadyjskim ministerstwie obrony

Te doświadczenia zaowocowały „Szpitalem Czerwonego Krzyża” (1943) – pierwszą polską powieścią emigracyjną osadzoną w obcej rzeczywistości kulturowej.

Które dzieła Choromańskiego warto znać?

Twórczość Choromańskiego to laboratorium formalnych eksperymentów. Oto kluczowe pozycje:

Zazdrość i medycyna: skandal czy przełom?

Debiutancka powieść Choromańskiego to studium patologicznej zazdrości rozgrywające się w środowisku lekarskim. Autor zastosował tu rewolucyjną technikę „narracji diagnostycznej”, gdzie narrator przyjmuje pozycję obserwatora-wirusa przenikającego kolejne warstwy społecznej hipokryzji. W scenie słynnego „tańca histerycznego” na balu lekarzy, Choromański posłużył się terminologią neurologiczną do opisu relacji damsko-męskich:

„Jej ruchy miały dokładność odruchów kolanowych, uśmiech zaś przypominał grymas w tężyczce.”

Czym zaskakuje styl Choromańskiego?

Język pisarza to mieszanka naukowej precyzji i poetyckiej ekstazy. Charakterystyczne elementy:

Wpływ medycyny na pisarstwo

Doświadczenia z pracy w Szpitalu Psychiatrycznym w Tworkach (1928-1933) odcisnęły piętno na jego stylu. W „Białych braciach” opisał terapię grupową pacjentów, wyprzedzając o dekady modę na literaturę psychiatryczną. Jego opisy halucynacji w „Szpitalu Czerwonego Krzyża” oparte były na prawdziwych przypadkach zespołu Korsakowa.

Jak Choromański wpłynął na kulturę XX wieku?

Choć często redukowany do roli skandalisty, Choromański okazał się prekursorem wielu trendów:

Recepcja międzynarodowa

Choromański, choć piszący po polsku, miał niezwykłe szczęście do tłumaczy. „Zazdrość i medycyna” ukazała się w 11 językach, w tym japońskim (1968) i hebrajskim (1972). Francuski filozof Michel Foucault w „Historia szaleństwa” przywoływał jego opisy instytucji psychiatrycznych jako przykład literackiej krytyki systemu.

Dlaczego warto czytać Choromańskiego dziś?

W dobie kultury self-care’u i pozytywnego myślenia, Choromański przypomina o mrocznej stronie ludzkiej natury. Jego diagnozy społecznych neuroz brzmią zaskakująco aktualnie:

• Krytyka performatywnej szczęśliwości w mediach społecznościowych („Prolegomena”)
• Analiza mechanizmów wykluczenia („Biali bracia”)
• Przewidywanie kryzysu autorytetu medycznego („Szpital…”)

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna psychologia potwierdza tezy Choromańskiego o zazdrości jako chorobie?
• Jak dzisiejsza literatura może wykorzystać jego eksperymenty formalne?
• Czy skandal literacki może być świadomą strategią artystyczną?

Współczesne reinterpretacje

Twórczość Choromańskiego przeżywa renesans w kulturze cyfrowej:

• Projekt teatralny „Choromański VR” (2022) – immersyjna adaptacja „Szpitala…” z użyciem technologii wirtualnej rzeczywistości
• Podcast „Diagnoza: Choromański” (2023) analizujący jego teksty przez pryzmat współczesnej psychiatrii
• Wystawa „Medycyna jako metafora” w Muzeum Literatury (2024) prezentująca rękopisy z medycznymi schematami na marginesach