Michał Choromański

Kim był Michał Choromański i dlaczego wstrząsnął literacką Polską?

Michał Choromański – pisarz, którego twórczość niczym seismograf rejestrowała lęki i obsesje XX wieku. Autor zuchwale przekraczający granice obyczajowej przyzwoitości, mistrz psychologicznych portretów i pionier literackiej transgresji. Czy prowokacja artystyczna może stać się kluczem do zrozumienia ludzkiej natury? Odpowiedź na to pytanie odnajdziemy w biografii tego wyjątkowego twórcy, który na kartach swoich powieści przeprowadzał śmiałe eksperymenty z moralnością i społecznymi konwenansami.

Jak młodość w carskiej Rosji ukształtowała przyszłego pisarza?

Urodzony 22 czerwca 1904 roku w Eliźniówce na Ukrainie, Choromański dorastał w świecie pogranicza kultur. Jego ojciec – polski inżynier kolejowy, matka – Rosjanka o korzeniach szlacheckich. To dzieciństwo w wielokulturowym tyglu zdeterminowało zarówno tematykę, jak i styl przyszłych dzieł. Rewolucja październikowa zmusiła rodzinę do ucieczki do Warszawy (1918), gdzie młody Michał podjął studia medyczne – doświadczenia z tej dziedziny staną się później ważnym tworzywem literackim. Warto podkreślić, że już w dzieciństwie przejawiał artystyczne zainteresowania: pisał wiersze po rosyjsku i polsku, rysował karykatury nauczycieli. Jego szkolny zeszyt z 1916 roku zawiera pierwsze zapiski świadczące o fascynacji ludzką psychiką: „Dlaczego ludzie kłamią nawet w modlitwie? Czy strach przed prawdą jest silniejszy niż strach przed Bogiem?”

W jakim kontekście historycznym powstawały dzieła Choromańskiego?

Twórczość pisarza rozwijała się w cieniu trzech epok: schyłku carskiej Rosji, dwudziestolecia międzywojennego i zimnowojennej rzeczywistości PRL. Okres międzywojenny – czas artystycznej awangardy i społecznych przemian – szczególnie sprzyjał jego transgresyjnym eksperymentom. W Warszawie lat 30. krzyżowały się wpływy psychoanalizy Freuda, egzystencjalizmu i katastrofizmu, co znajdzie odbicie w psychologicznej głębi jego postaci. Po wojnie zaś musiał mierzyć się z socrealistyczną cenzurą, która widziała w jego prozie „burżuazyjny przeżytek”.

Dlaczego lata 30. stały się okresem literackiego triumfu i skandalu?

Debiut Choromańskiego przypada na złotą epokę polskiej literatury międzywojennej. Jego pierwsze opowiadania publikowane w „Wiadomościach Literackich” zwróciły uwagę oryginalnością stylu. Prawdziwy przełom nastąpił jednak w 1933 roku, gdy 29-letni autor opublikował „Zazdrość i medycynę”. Powieść o miłosnym trójkącie lekarzy przełamywała tabu obyczajowe z iście kliniczną precyzją. Recenzje były skrajne: od zachwytów Witkacego („Wreszcie mamy pisarza, który nie boi się patologii jak brudnej bielizny”) po oskarżenia o „splugawienie literatury” ze strony konserwatywnych krytyków. Sam autor w wywiadzie dla „Kuriera Porannego” tłumaczył: „Pokazuję człowieka bez różowych okularów – jeśli to jest pornografia, to każda sekcja zwłok też nią jest”.

Wojenna zawierucha: Jak emigracja wpłynęła na twórczość Choromańskiego?

Wybuch II wojny światowej zastał pisarza w Warszawie. Po kampanii wrześniowej przedostał się przez Węgry i Francję do Kanady, gdzie spędził 23 lata. Ten okres życia to czas literackiej ciszy przeplatanej eksperymentami malarskimi. Dopiero w 1957 roku, już po powrocie do Polski, wydał „Schodami w górę, schodami w dół” – powieść będącą gorzką refleksją nad emigracyjnym doświadczeniem. W listach do przyjaciół pisał: „Kanada nauczyła mnie milczenia – tu każdy krzyk ginie w przestrzeni jak kamień wrzucony do jeziora”. Paradoksalnie, właśnie ta przymusowa izolacja pozwoliła mu wypracować dojrzały styl, łączący psychologiczną wnikliwość z filozoficzną głębią.

Które dzieła Choromańskiego warto znać?

• „Zazdrość i medycyna” (1933) – studium patologicznej zazdrości w środowisku lekarskim. Wątek głównego bohatera, doktora Pawła, który prowadzi dziennik obserwacji własnej żony, stał się wzorem dla późniejszych eksperymentów literackich z narracją psychopatologiczną.
• „Biali bracia” (1935) – kontrowersyjna powieść o homoseksualnych wątkach w zakonie. Autor zastosował tu innowacyjną technikę „wielogłosowego monologu”, gdzie różne perspektywy narratorów nakładają się na siebie jak warstwy fresku.
• „Schodami w górę, schodami w dół” (1957) – emigracyjny rozrachunek z polskością. Metafora schodów stała się kluczem do interpretacji losów inteligencji polskiej na obczyźnie.
• „Głownie jaśnie pani” (1970) – późna powieść eksperymentująca z formą, gdzie tradycyjna fabuła rozpada się na serię impresjonistycznych scen.
• „Pamiętnik emigranta” (wyd. pośmiertne 1988) – autobiograficzne zapiski z kanadyjskiego okresu, łączące autoanalizę z obserwacjami społecznymi.

Czym wyróżniał się styl pisarski Choromańskiego?

Jego proza to unikalne połączenie naukowej precyzji (wpływy studiów medycznych) i literackiej ekstrawagancji. Charakterystyczne cechy to:

• Psychologizacja postaci granicząca z patologią – bohaterowie często cierpią na zaburzenia osobowości, co służy analizie społeczeństwa jako „zbiorowego pacjenta”
• Śmiałe metafory zaczerpnięte z terminologii medycznej – miłość jako „gorączka trzydniowa”, zazdrość jako „nowotwór duszy”
• Groteskowe przerysowanie sytuacji dramatycznych – np. scena operacji w „Zazdrości i medycynie”, gdzie chirurgiczne cięcia stają się metaforą małżeńskiej zdrady
• Eksperymenty z narracją – w „Białych braciach” zastosował technikę „wielogłosowego monologu”, gdzie różne głosy narratorów nakładają się jak warstwy fresku
• Oniryzm i surrealizm – szczególnie w późnych utworach, gdzie granica między rzeczywistością a halucynacją staje się płynna

„Lekarz powinien być jak Bóg: wszechwiedzący i nieczuły. A ja jestem tylko człowiekiem, który wie za dużo i czuje zbyt mocno.”
Zazdrość i medycyna, rozdz. VII

Jak wojna i emigracja zmieniły pisarza?

Kanadyjski okres życia (1940-1963) to czas głębokiej przemiany światopoglądowej. Choromański porzucił wówczas młodzieńczy bunt na rzecz filozoficznej refleksji. Jego powojenne dzieła, jak „Prolegomena do wszelkich nauk hermetycznych”, świadczą o zainteresowaniu mistycyzmem i ezoteryką. W prywatnych notatkach z 1952 roku zapisał: „Literatura powinna być jak mandala – prowadzić od chaosu do oświecenia poprzez piękno”. Ta przemiana stylu widoczna jest w powieści „Głownie jaśnie pani”, gdzie tradycyjna fabuła ustępuje miejsca poetyckim impresjom.

Dlaczego Choromański pozostaje aktualny w XXI wieku?

W dobie społecznych przemian obyczajowych i kryzysu autorytetów, jego bezkompromisowe rozprawianie się z hipokryzją nabiera nowego znaczenia. Powieści jak „Biali bracia” – poruszające temat homoseksualizmu w Kościele – wciąż prowokują do dyskusji, dowodząc ponadczasowości jego diagnoz społecznych. Współczesna psychologia potwierdza trafność jego obserwacji – opisany w „Zazdrości i medycynie” syndrom Otella (patologiczna zazdrość) stał się przedmiotem badań klinicznych.

Jakie wyzwania stawia Choromański współczesnemu czytelnikowi?

Jego twórczość wymaga odwagi konfrontacji z niewygodnymi prawdami o ludzkiej naturze. W czasach politycznej poprawności, jego bezlitosne demaskowanie hipokryzji może szokować, ale i wyzwalać z intelektualnych schematów. Weźmy przykład z „Białych braci”: opisując homoseksualne relacje w zakonie, Choromański nie ocenia, lecz pokazuje uniwersalny mechanizm tłumionych pragnień. Ta postawa etycznego obiektywizmu pozostaje wzorem dla współczesnej literatury zaangażowanej.

Literackie dziedzictwo: Którzy współcześni twórcy czerpią z Choromańskiego?

Echa jego pisarstwa odnajdziemy u takich autorów jak:

• Jerzy Pilch – w psychologicznych niuansach „Pod mocnym aniołem”
• Dorota Masłowska – w transgresyjnym języku „Wojny polsko-ruskiej”
• Wojciech Kuczok – w anatomicznych metaforach „Gniewu”

Filmowa adaptacja „Zazdrości i medycyny” z 1973 roku w reżyserii Janusza Majewskiego potwierdziła ponadczasowy charakter jego prozy. Warto odnotować, że w 2021 roku Teatr Narodowy w Warszawie wystawił eksperymentalną adaptację „Białych braci”, przenosząc akcję do współczesnego klasztoru.

Dlaczego warto czytać Choromańskiego dziś?

Jego twórczość to zwierciadło wystawione współczesności – pokazuje, jak głęboko zakorzenione są społeczne hipokryzje i psychologiczne mechanizmy. W dobie cancel culture i wojen kulturowych, jego bezstronna analiza ludzkich postaw może stanowić antidotum na powierzchowne osądy.

Pytania do refleksji:

• Czy artystyczna prowokacja może być formą terapii społecznej?
• Jak granice obyczajowe wpływają na rozwój literatury?
• Czy współczesna literatura potrzebuje nowych Choromańskich?
• Czy kliniczny chłód narracji to zaleta czy wada w opisie ludzkich namiętności?