Mikołaj Rej

Kim był Mikołaj Rej i dlaczego nazywa się go ojcem literatury polskiej?

Gdyby współcześni mu humaniści tworzyli rankingi wpływowych osobistości, Mikołaj Rej z pewnością znalazłby się w czołówce. Ten XVI-wieczny polihistor, który jako pierwszy świadomie tworzył wyłącznie w języku polskim, dokonał rewolucji kulturowej porównywalnej z wynalazkiem druku. Czy wiesz, że ten samouk bez uniwersyteckiego dyplomu stał się symbolem narodowej tożsamości językowej w czasach, gdy elity wolały łacinę? Jego twórczość obejmuje ponad 20 utworów wierszem i prozą, co czyni go najpłodniejszym pisarzem polskiego renesansu.

W jakich czasach kształtowała się twórczość Mikołaja Reja?

Epoka, w której żył Rej (1505-1569), to okres burzliwych przemian: rozkwit renesansu w Polsce, reformacja kwestionująca dotychczasowy porządek religijny, oraz kształtowanie się demokracji szlacheckiej. Królestwo Polskie pod rządami Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta przeżywało złoty wiek, co stworzyło unikalne warunki dla rozwoju literatury w języku narodowym. W 1543 roku, gdy Rej debiutował „Krótką rozprawą…”, Mikołaj Kopernik publikował „O obrotach sfer niebieskich”, a w Europie szalały wojny religijne.

Jak reformacja wpłynęła na dzieła Reja?

Zaangażowanie Reja w ruch reformacyjny (był zwolennikiem kalwinizmu) determinowało charakter jego twórczości. W przeciwieństwie do wielu współczesnych mu pisarzy kościelnych, stosował język prosty i zrozumiały dla szlachty, co stało się narzędziem propagandy religijnej. Jego „Postylla” (1557) to pierwsze polskie kazania protestanckie, łączące dydaktyzm z literackim kunsztem. W „Żywocie Józefa” przemycał idee reformacyjne pod postacią biblijnej paraboli, co było typowe dla ówczesnej literatury ewangelickiej.

Jakie były kluczowe momenty w życiu Mikołaja Reja?

Biografia tego pisarza-ziemianina to gotowy scenariusz filmowy. Urodzony w 1505 roku w Żurawnie pod Haliczem, już jako 20-latek porzucił studia w Krakowie, by poświęcić się samokształceniu. Jego kariera rozwijała się równolegle na polu literackim i politycznym – jako poseł uczestniczył w sejmach, jednocześnie zarządzając licznymi majątkami. W 1541 roku przyjął kalwinizm, co zdeterminowało tematykę jego późniejszych utworów. W 1562 roku ufundował zbór protestancki w Oksie, co świadczy o jego zaangażowaniu religijnym.

Czy edukacja Reja wpłynęła na jego styl pisarski?

Paradoksalnie, brak formalnego wykształcenia stał się atutem Reja. W przeciwieństwie do Jana Kochanowskiego, który pisał po łacinie, Rej świadomie wybrał język polski jako narzędzie komunikacji. Jego prosty, rubaszny styl pełen przysłów i potocznych wyrażeń trafiał do szerszego grona odbiorców. W „Zwierciadle” pisał: „Ucz się, ktoć kuźnią dano, choćbyś miał z błota”, podkreślając wartość praktycznej wiedzy ponad szkolną erudycją.

Które dzieła Reja są najważniejsze dla polskiej kultury?

Twórczość Reja to prawdziwy kalejdoskop gatunków: od dialogów poetyckich po traktaty moralne. Jego „Żywot człowieka poczciwego” stał się wzorcem sarmackiego ideału życia, podczas gdy „Zwierciadło” to monumentalne kompendium wiedzy o świecie. „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego” (1558) to pierwszy w literaturze polskiej autoportret psychologiczny, ukazujący wewnętrzne rozterki autora.

„Niechaj każdy swej pracy wczasu zażywa,
Bo próżnowanie wszego zła przyczyną bywa”
(Z „Zwierciadła”)

Co sprawia, że „Krótka rozprawa…” jest przełomowa?

Opublikowany w 1543 roku dialog pt. „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” to mistrzowska satyra społeczna. Poprzez konflikt przedstawicieli trzech stanów Rej demaskuje nadużycia władzy kościelnej i świeckiej, stosując przy tym żywy, potoczny język. W scenie, gdzie Pleban mówi: „Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza”, widać typową dla Reja zdolność kondensowania społecznych napięć w krótkich, ciętych ripostach.

Jakie cechy stylu Reja zrewolucjonizowały polską literaturę?

Język Reja to prawdziwy fenomen – z jednej strony pełen biblijnych metafor, z drugiej zaś nasycony rubasznym humorem i przysłowiami. Jego dydaktyzm łączył się z realizmem obserwacji, co widać w opisach przyrody czy codziennych zajęć szlachty. W „Żywocie…” opisuje gospodarstwo jak żywcem wyjęte z XVI-wiecznej wsi: „A gdy już zboże zwożą, tedy w stodole młócą, A w domu pani przędzie, a pan w polu kłócą”.

W jaki sposób Rej wpłynął na rozwój języka polskiego?

Twórczość Reja to laboratorium językowe – wprowadzał neologizmy (np. „przeciwko”), adaptował obce słowa (z czeskiego „husyta”), rozwijał składnię. Jego zasługą jest upowszechnienie polszczyzny w piśmiennictwie, co miało fundamentalne znaczenie dla kształtowania się narodowej świadomości. W „Zwierciadle” tworzy nowe formy czasownikowe: „rozmyślać się” w znaczeniu refleksyjnym, czy „przeciwstawiać” jako termin filozoficzny.

Czy współcześni powinni czytać Reja?

Dzieła Reja to nie tylko relikt przeszłości, ale źródło wiedzy o polskiej mentalności. Jego obserwacje dotyczące władzy, religii i życia społecznego wciąż zdumiewają aktualnością. W „Zwierciadle” znajdujemy pierwsze polskie rozważania o zdrowym stylu życia: „A kto chce mieć dobre zdrowie, niechaj się nie przejada”. Jego krytyka hipokryzji religijnej brzmi zaskakująco współcześnie: „W kościele się modlicie, a w domu się kłócicie”.

Jakie pytania warto sobie zadać po lekturze Reja?

• Czy współczesna polszczyzna zawdzięcza więcej Rejowi czy Kochanowskiemu?
• Na ile reformacja ukształtowała polską kulturę XVI wieku?
• Czy dydaktyzm w literaturze może być atrakcyjny dla współczesnego czytelnika?
• Jaką rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej odgrywa język literacki?
• Czy współczesna satyra społeczna czerpie z doświadczeń Reja?

Interdyscyplinarne aspekty twórczości Reja

Dzieła Reja wykraczają poza literaturę – to źródło wiedzy dla historyków, socjologów i językoznawców. Jego opisy obyczajów szlacheckich są cennym materiałem etnograficznym, a neologizmy wpłynęły na rozwój terminologii filozoficznej. W „Ziemiaństwie” znajdziemy porady agronomiczne, które dziś interesują historyków rolnictwa. Teologiczne traktaty Reja stanowią ważne źródło do badań nad polską reformacją.

Recepcja dzieł Reja za granicą

Choć Rej nie zdobył międzynarodowej sławy, jego twórczość interesuje badaczy słowiańskich. Czescy uczeni podkreślają wpływy husyckie w jego pismach, a ukraińscy historycy badają opisy Kresów w „Zwierciadle”. W 2020 roku ukazało się pierwsze pełne angielskie tłumaczenie „Żywota człowieka poczciwego”, co otworzyło drogę do międzynarodowych badań porównawczych.