Molier

Kim był Molier i dlaczego rewolucjonizował francuski teatr?

Gdy 17 lutego 1673 roku aktor odgrywający tytułową rolę w Chorym z urojenia nagle upadł na deskach sceny Pałacu Królewskiego, nikt nie przypuszczał, że właśnie umiera największy reformator komedii w historii Europy. Jean-Baptiste Poquelin, znany światu jako Molier, pozostawił po sobie nie tylko genialne sztuki, ale także zupełnie nowe rozumienie funkcji teatru jako zwierciadła społeczeństwa.

W jakich realiach historycznych tworzył Molier?

Francja czasów Moliera (1622-1673) to okres rozkwitu absolutyzmu pod rządami Ludwika XIV. Król-Słońce, mecenas sztuki i architekt wersalskiej świetności, potrzebował jednak artystów potrafiących balansować między dworską propagandą a społeczną krytyką. W tym paradoksie tkwi klucz do zrozumienia losów Moliera – protegowany monarchy, który jednocześnie nieustannie ścierał się z cenzurą i potęgą Kościoła.

Epoka baroku przyniosła sprzeczności: z jednej strony rozwój nauk ścisłych i filozofii (Kartezjusz), z drugiej – wzrost religijnej nietolerancji. Molier genialnie wykorzystał ten konflikt, tworząc postacie rozdarte między rozumem a przesądami, jak Don Juan czy Alcest z Mizantropa.

Jak przebiegała droga życiowa genialnego komediopisarza?

Czy młody Poquelin zapowiadał się na króla komedii?

Urodzony 15 stycznia 1622 roku w zamożnej mieszczańskiej rodzinie, Jean-Baptiste Poquelin otrzymał staranne wykształcenie w elitarnej szkole jezuickiej Collège de Clermont. Miał objąć intratne stanowisko nadwornego tapicera, lecz w wieku 21 lat porzucił stabilną przyszłość dla niepewnego losu aktora. W 1643 roku wraz z rodziną Béjart założył Illustre Théâtre – pierwszą francuską trupę grającą w języku ojczystym zamiast tradycyjnej łaciny.

Dlaczego okres wędrownych aktorów był kluczowy dla rozwoju Moliera?

Po bankructwie paryskiego teatru w 1645 roku, 13-letni okres występów na prowincji stał się dla Moliera prawdziwą szkołą życia. Obserwując różnorodność społecznych typów w miastach i miasteczkach Francji, przyszły dramaturg zgromadził bezcenny materiał do późniejszych charakterystycznych portretów. W tym czasie kształtuje się jego specyficzne poczucie humoru – ostre, ale pozbawione prymitywnego buffonostwa.

Podróże pozwoliły mu poznać mechanizmy funkcjonowania różnych warstw społecznych – od chłopów po prowincjonalną szlachtę. Te obserwacje zaowocowały później w postaciach takich jak pan Jourdain z Mieszczanina szlachcicem, który komicznie naśladuje arystokratyczne maniery.

Które dzieła Moliera zmieniły oblicze europejskiego teatru?

Powrót do Paryża w 1658 roku pod patronatem brata króla rozpoczął złoty okres w twórczości Moliera. Jego sztuki, początkowo inspirowane włoską commedią dell’arte, szybko wykształciły unikalny styl łączący żywioł komiczny z głęboką analizą społeczną.

Dlaczego „Świętoszek” wywołał największy skandal XVII wieku?

Premiera w 1664 roku sztuki o Tartuffie – religijnym hipokrycie wykorzystującym pobożność dla własnych korzyści – doprowadziła do bezprecedensowej interwencji arcybiskupa Paryża. Sztukę zdjęto z afisza na 5 lat, a sam Molier musiał wielokrotnie zmieniać tekst, by uniknąć ekskomuniki. Paradoksalnie, ta cenzura uczyniła ze „Świętoszka” manifest walki z obłudą, aktualny do dziś.

„Człowiek bez cnoty i religii może się wspiąć wysoko, lecz runie w końcu w przepaść.”
– Don Juan, Akt V, Scena 2

Na czym polegał przełomowy styl Moliera?

Molier dokonał rewolucji w komedii, podnosząc ją do rangi sztuki analizującej kondycję ludzką. Odrzucił proste gagowe żarty na rzecz:

• Psychologicznej głębi postaci – jak kompleksy Arnolfa w „Szkole żon”
• Precyzyjnej obserwacji obyczajowej – satyra na salony literackie w „Pociesznych wykwintnisiach”
• Mieszaniny prozy i wiersza aleksandryńskiego – nowatorskie rozwiązanie w „Amfitrionie”
• Łączenia farsy z elementami tragizmu – finałowa scena „Don Juana”

Jak język Moliera wpłynął na francuszczyznę?

Molier wzbogacił język francuski o setki neologizmów i powiedzeń, które weszły do codziennego użycia. Frazy takie jak:

• „robić z igły widły” (faire d’une mouche un éléphant)
• „święty spokój” (la paix du ménage)
• „przymuszać do szczerości” (forcer la sincérité)

pochodzą właśnie z jego sztuk. Stworzył także nowe słowa: „tartuffe” (obłudnik religijny), „harpagon” (sknera), które stały się nazwiskami pospolitymi.

Jaki jest współczesny wymiar dziedzictwa Moliera?

Wpływ Moliera wykracza daleko poza literaturę. Jego sztuki są najczęściej wystawianymi dziełami w historii Comédie-Française (współczesna nazwa teatru Moliera). W XXI wieku jego teksty zyskują nowe interpretacje – od feministycznych odczytań „Uczonych białogłów” po ekologiczne reinterpretacje „Skąpca”.

Dlaczego warto czytać Moliera w XXI wieku?

Molierowskie diagnozy społeczne okazują się zdumiewająco aktualne. W dobie influencerów i performatywnej pobożności Tartuffe znajduje nowe wcielenia. Harpagon ze „Skąpca” przechadza się po parkietach giełd, a Alcest z „Mizantropa” komentuje rzeczywistość w mediach społecznościowych.

Recepcja międzynarodowa i adaptacje

Już za życia Moliera jego sztuki przekraczały granice Francji. W Anglii inspirowały Restoration comedy, w Rosji – dramaturgię Czechowa. Współczesne adaptacje sięgają po ekstremalne środki wyrazu – w 2019 roku Krzysztof Warlikowski wystawił „Świętoszka” jako metaforę współczesnego populizmu.

Interdyscyplinarne aspekty twórczości

Molierowskie komedie stały się inspiracją dla:

• Filozofii (analizy hipokryzji społecznej u Sartre’a)
• Psychologii (badania mechanizmów obłudy)
• Sztuk wizualnych (cykl grafik Daumiera do „Skąpca”)
• Muzyki (opera „Don Giovanni” Mozarta)

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne społeczeństwo potrzebuje nowego Moliera?
• Jak odróżnić zdrową krytykę społeczną od zwykłego obrażania uczuć?
• W czym tkwi uniwersalność komedii molierowskich?
• Czy sztuka powinna być lustrem społeczeństwa, czy raczej młotem kształtującym rzeczywistość?