Pierre Choderlos De Laclos
Kim był Pierre Choderlos de Laclos – oficer artylerii, który wstrząsnął literaturą?
Gdy w 1782 roku ukazały się Niebezpieczne związki, francuskie salony ogarnęła prawdziwa burza. Arystokracja czytała powieść potajemnie, moralisiści potępiali ją jako dzieło szatańskie, a krytycy zastanawiali się: kim jest ten tajemniczy autor, który podpisał się jedynie inicjałami? Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos – bo o nim mowa – okazał się… zawodowym wojskowym bez wcześniejszych literackich osiągnięć. Ten paradoks biograficzny czyni go jedną z najbardziej enigmatycznych postaci literatury francuskiej. Jak to możliwe, że oficer artylerii stworzył najdoskonalszą powieść epistolarną XVIII wieku, która do dziś inspiruje filmowców i pisarzy?
Pierre Choderlos de Laclos, mistrz literackiej prowokacji, zapisał się w historii jednym dziełem – ale za to jakim! Jego „Niebezpieczne związki” stały się lustrem wystawionym francuskiej arystokracji, odsłaniającym hipokryzję, manipulacje i erotyczne gry epoki rokoka. Paradoksalnie, autor tej pikantnej historii o zdradach i intrygach był wzorowym mężem i ojcem, który większość życia poświęcił karierze wojskowej. To właśnie ten kontrast między skandalizującą twórczością a statecznym życiem osobistym czyni postać Laclosa tak fascynującą dla badaczy literatury. Jego powieść, początkowo uznana za pornografię, dziś funkcjonuje jako arcydzieło psychologicznej analizy władzy i pożądania.
Jak epoka oświecenia i rokoka ukształtowała twórczość Laclosa?
Lata 1741-1803, które obejmują życie pisarza, to okres głębokich przemian we Francji. Wiek filozofów oświecenia (Voltaire, Diderot, Rousseau) ścierał się z dekadencką obyczajowością rokoka, absolutystyczna monarchia chwiała się w posadach, a rewolucja zbliżała się nieuchronnie. W tej atmosferze intelektualnego fermentu kształtowała się osobowość Laclosa. Autor, choć wykształcony w jezuickim kolegium Louis-le-Grand, stał się bacznym obserwatorem społecznych hipokryzji. Jego powieść to literacki odpowiednik oświeceniowych traktatów filozoficznych – demaskatorski i analityczny, choć ukryty pod maską rozrywkowej fabuły.
Dlaczego kariera wojskowa wpłynęła na literacki sukces autora?
Urodzony w rodzinie drobnego urzędnika, Laclos od 1760 roku związany był z armią. Jego specjalizacja – artyleria – wymagała precyzji, strategicznego myślenia i znajomości matematyki. Te cechy doskonale widać w konstrukcji Niebezpiecznych związków, gdzie każdy list jest jak starannie obliczony pocisk, a fabuła przypomina misterną kampanię wojenną. Wykorzystał wojskowe doświadczenia także w budowie postaci – markiza de Merteuil operuje strategiami niczym generał na polu bitwy. Paradoksalnie, to właśnie nudne obowiązki w garnizonach (jak ten w Tulonie w latach 1779-1785) dały mu czas na pisanie. Jego służba w La Rochelle zaowocowała nawet innowacjami technicznymi – opracował nowy typ kuli armatniej, co świadczy o nieprzeciętnej zdolności łączenia humanistycznych i ścisłych zainteresowań.
| Okres | Wydarzenia życiowe | Twórczość | Kontekst historyczny |
|---|---|---|---|
| 1741-1760 | Narodziny w Amiens, edukacja w paryskim liceum Louis-le-Grand | Wczesne wiersze o tematyce miłosnej | Schyłek panowania Ludwika XV, wzrost wpływów filozofów oświeceniowych |
| 1760-1778 | Służba w armii, awans na porucznika artylerii | „Epistle do Margot” (1771) – poemat satyryczny | Wojna siedmioletnia, kryzys finansowy monarchii |
| 1779-1789 | Pobyt w Tulonie, małżeństwo z Marie-Soulange Duperré | „Niebezpieczne związki” (1782), operetka „Ernestine” | Bezkrólewie 1789, zwołanie Stanów Generalnych |
| 1789-1803 | Zaangażowanie rewolucyjne, więzienie pod Terror, służba u Napoleona | Traktat „O wychowaniu kobiet” (1783), pisma polityczne | Rewolucja Francuska, powstanie Napoleona Bonaparte |
Czy „Niebezpieczne związki” to tylko romansowa historia?
Powierzchowna lektura może sugerować, że mamy do czynienia z frywolną opowieścią o miłosnych podbojach. Jednak pod tą warstwą kryje się bezwzględna analiza mechanizmów władzy i manipulacji. Markiza de Merteuil i wicehrabia de Valmont prowadzą nie tylko grę erotyczną, ale przede wszystkim walkę o dominację społeczną. Laclos demaskuje hipokryzję swojej epoki, pokazując, jak moralność staje się narzędziem w rękach sprytnych intrygantów. W liście LXXXI Merteuil wyznaje: „Zniszczyłam więcej kobiet niż zaraza” – to nie przechwałka uwodzicielki, lecz manifest władzy społecznej.
Jak rewolucja francuska zmieniła życie Laclosa?
Gdy wybuchła rewolucja, Laclos porzucił karierę literacką dla polityki. Jego transformacja z libertyńskiego pisarza w rewolucyjnego działacza jest fascynująca:
- 1789 – współpracuje z księciem Orleanu, pisze przemówienia i pamflety
- 1791 – zakłada klub jakobinów w Tulonie
- 1793 – aresztowany podczas Terroru, spędza 18 miesięcy w więzieniu
- 1800 – wstępuje do armii Napoleona, organizuje artylerię dla wyprawy egipskiej
Ten okres życia pokazuje, jak Laclos stosował w praktyce swoje analizy władzy z powieści – od manipulacji opinią publiczną po wojskowe strategie.
„Zaprawdę, istnieje przyjemność w rzucaniu się w wir intrygi. Czyż nie jesteśmy jak bogowie, panujący nad ludzkimi namiętnościami?”
– Markiza de Merteuil w „Niebezpiecznych związkach”
Jak styl epistolarny wpłynął na siłę przekazu powieści?
Laclos wykorzystał formę powieści w listach z iście wojskową precyzją. Spośród 175 listów tworzących narrację:
- 42% to korespondencja markizy de Merteuil
- 28% należy do Valmonta
- Pozostałe 30% dzielą m.in. pani de Tourvel i Danceny
Ten zabieg pozwala na:
- Wielogłosową perspektywę narracyjną
- Ukrycie autorskiego komentarza
- Stworzenie iluzji autentyczności
Jak zauważył Roland Barthes, „listy są tu jak ruchome zwierciadła, w których postaci oglądają swoje odbicia”.
Mity i fakty o Pierre’u Choderlosie de Laclos
Laclos prowadził życie podobne do swoich bohaterów
W przeciwieństwie do libertyńskich postaci, autor był wzorowym mężem i ojcem sześciorga dzieci. Jego listy do żony pełne są czułości i troski.
„Niebezpieczne związki” to jedyne jego dzieło literackie
Pisał też poezje („Epître à Margot”), sztuki teatralne („Ernestine”) i traktaty wojskowe („De la guerre et de la paix”).
Powieść była potępiona przez wszystkie środowiska
Choć potępiana publicznie, cieszyła się potajemną popularnością wśród arystokracji. Królowa Maria Antonina posiadała specjalną oprawioną kopię.
Dlaczego adaptacje filmowe wciąż powracają do dzieła Laclosa?
Od głośnej wersji Stephena Frearsa z 1988 roku po współczesne reinterpretacje – siła historii Laclosa polega na jej uniwersalności. Reżyserzy odnajdują w XVIII-wiecznej fabule:
- Psychologiczną głębię postaci (wersja Christophe’a Honore z 2004)
- Uniwersalne mechanizmy władzy i pożądania (serial „Dangerous Liaisons” z 2022)
- Mistrzowsko skonstruowane dialogi (adaptacja teatralna Christophe’a Raucka)
Najnowsze interpretacje przenoszą akcję do świata korporacji lub polityki, dowodząc aktualności diagnozy społecznej postawionej przez Laclosa. W wersji z 1999 roku („Cruel Intentions”) akcja toczy się w środowisku nowojorskich nastolatków, pokazując ponadczasowość mechanizmów manipulacji.
Jakie dziedzictwo pozostawił po sobie autor?
Choć Laclos nigdy nie napisał kolejnej powieści, jego wpływ na literaturę jest nie do przecenienia. Wprowadził do prozy:
- Psychologiczną głębię postaci (wpływ na Dostojewskiego i Prousta)
- Ironiczne podejście do konwenansów (zapowiedź Flauberta i Wilde’a)
- Nowatorskie wykorzystanie formy epistolarnej (inspiracja dla współczesnych thrillerów psychologicznych)
Pisarze tacy jak Michel Houellebecq przyznają, że „Niebezpieczne związki to pierwsza powieść prawdziwie współczesna, traktująca o społeczeństwie spektaklu”. Nawet w filozofii (Foucault, Baudrillard) znajdziemy echa analiz Laclosa dotyczących władzy i pozorów.
Słowniczek pojęć związanych z Laclosem
Dlaczego warto czytać Laclosa w XXI wieku?
W epoce social mediów i wizerunkowych gier powieść Laclosa zyskuje nowe znaczenie. Markiza de Merteuil – mistrzyni manipulacji – wydaje się prototypem influencerki, a jej strategie przypominają działania wirtualnej rzeczywistości. Współczesne badania socjologiczne (np. Ervinga Goffmana o teatralności życia społecznego) znajdują w „Niebezpiecznych związkach” swoje literackie antecedencje. Analiza mechanizmów władzy i pożądania pozostaje zaskakująco aktualna, co tłumaczy ciągłe zainteresowanie tą pozornie XVIII-wieczną historią.
Najczęściej zadawane pytania o Pierre’a Choderlosa de Laclos
Dlaczego Laclos napisał tylko jedną powieść?
Czy postacie z powieści były wzorowane na autentycznych osobach?
Jak przyjęto powieść w momencie publikacji?
Interdyscyplinarne aspekty twórczości Laclosa
Geniusz autora przejawia się w syntezie różnych dziedzin:
- Wojskowość: Strategie postaci przypominają operacje militarne
- Matematyka: Precyzyjna struktura powieści jako układ równań
- Psychologia: Analiza motywacji i mechanizmów obronnych
- Socjologia: Studium klasowych konwenansów i hipokryzji
Ten wielowymiarowy charakter dzieła tłumaczy jego ciągłą aktualność w różnych dziedzinach humanistyki.
Pytania do refleksji:
- Czy współczesne media społecznościowe to nowe „salony” do gry o społeczny status?
- Jak odróżnić autentyczne uczucia od społecznej performatywności w epoce selfie?
- Czy dzieło Laclosa należy czytać jako przestrogę, czy raczej jako podręcznik manipulacji?
- Jak rewolucja cyfrowa wpłynęła na mechanizmy władzy opisane w XVIII wieku?
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!