Pola Gojawiczyńska

Kim była Pola Gojawiczyńska i dlaczego jej twórczość wciąż porusza?

Apolonia Gojawiczyńska, znana pod pseudonimem Pola Gojawiczyńska, to ikona literatury międzywojennej, która odważyła się opowiedzieć historię kobiet z marginesu społecznego. Jej „Dziewczęta z Nowolipek” stały się manifestem pokolenia kobiet uwikłanych w konflikt między aspiracjami a społecznymi ograniczeniami. Pisarka, nazywana „Chopinem prozy kobiecej”, stworzyła unikalny język narracji, łączący reportażową precyzję z poetycką wrażliwością.

Jak epoka międzywojnia ukształtowała jej światopogląd?

Dorastając w cieniu zaborów, Gojawiczyńska doświadczyła radykalnych przemian społecznych II RP. Lata 20. i 30. to czas:

• Walki o prawa wyborcze kobiet (uzyskane w 1918)
• Rozwoju ruchu spółdzielczego i robotniczego
• Kulturowych napięć między tradycją a modernizmem

Jej twórczość odzwierciedla te przemiany – w „Rajskiej jabłoni” sportretowała konflikt między oświeconą inteligentką a kobietą z ludu, ukazując jak różnie pojmowana emancypacja kształtuje kobiece losy.

Jakie życiowe doświadczenia ukształtowały jej pisarstwo?

Urodzona 1 kwietnia 1896 r. w Warszawie, wychowała się w kamienicy przy ul. Nowolipki 23 – miejscu, które później stało się literackim symbolem. Jej edukacja ograniczyła się do 4 klas szkoły powszechnej, co wpłynęło na:

1. Fascynacją samouctwem (przez lata pracowała jako nauczycielka domowa)
2. Krytyczny stosunek do systemu edukacji (widoczny w losach Bronki z „Dziewcząt…”)
3. Empatię dla osób wykluczonych społecznie

W 1922 r. poślubiła Jana Kossakowskiego, działacza społecznego, którego idee wpłynęły na jej zaangażowanie w ruch robotniczy.

Co czyni jej powieści kamieniami milowymi literatury kobiecej?

Gojawiczyńska dokonała rewolucji w przedstawianiu kobiecej subiektywności. W przeciwieństwie do heroicznych bohaterek Żeromskiego, jej postacie:

• Mają ambiwalentne cechy charakteru
• Podejmują codzienne walki (o edukację, niezależność finansową)
• Funkcjonują w realiach klasowych podziałów

Przykładem jest Amelka z „Dziewcząt…”, która przez małżeństwo z urzędnikiem próbuje uciec z getta biedy, płacąc za to utratą autentyczności.

Jak wojenna trauma wpłynęła na jej pisarstwo?

Aresztowana w 1943 r. za pomoc żydowskim dzieciom, spędziła 9 miesięcy na Pawiaku. Doświadczenia te zaowocowały:

1. Zmianą tonu narracji (bardziej ascetyczny, dokumentalny)
2. Nową tematyką (np. opowiadanie „Krata” o codzienności obozowej)
3. Zaangażowaniem w pomoc ofiarom wojny

W „Ziemi Elżbiety” (1954) podjęła próbę pogodzenia socrealizmu z własnym stylem, tworząc wielowarstwową opowieść o odradzającej się wsi.

Jakie techniki literackie czynią jej styl rozpoznawalnym?

Analiza rękopisów przechowywanych w Muzeum Literatury ujawnia:

• Polifoniczną narrację – w „Rajskiej jabłoni” głos narratorki przeplata się z listami bohaterów
• Leitmotivy przestrzenne – klatka schodowa jako metafora społecznej drabiny
• Symbole zmysłowe – zapach octu w szpitalu jako sygnał degradacji

W opisie śmierci matki w „Dziewczętach…” zastosowała technikę „strumienia świadomości”, co było novum w polskiej prozie lat 30.

„Kamienica nasza stała jak stara przekupka na targowisku świata – brzuchata od historii, pomarszczona od biedy, ale wciąż uparcie trzymająca się życia.”
– Dziewczęta z Nowolipek

Wpływ międzynarodowy i interdyscyplinarny

Twórczość Gojawiczyńskiej przekroczyła granice literatury:

• Film: Adaptacja „Dziewcząt…” w reż. Barbary Sass (1985) stała się kultowym dziełem kina feministycznego
• Teatr: Spektakl „Rajska” w Teatrze Współczesnym (2019) eksperymentował z formą monodramu
• Socjologia: Jej opisy dzielnic robotniczych są cytowane w pracach o urbanistyce

Tłumaczenia na niemiecki i francuski w latach 60. spotkały się z entuzjazmem krytyki, która dostrzegła w niej środkowoeuropejską Virginie Woolf.

Dlaczego w XXI wieku potrzebujemy Gojawiczyńskiej?

W dobie powrotu „literatury zaangażowanej” jej twórczość zyskuje nowe odczytania:

1. Jako prekursorka ekofeminizmu (motyw przyrody w „Rajskiej jabłoni”)
2. Jako kronikarka miejskiego proletariatu
3. Jako badaczka traumy międzypokoleniowej

W 2023 roku ukazało się krytyczne wydanie „Dziewcząt…” z komentarzem gender studies, potwierdzające jej aktualność.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesne powieści obyczajowe czerpią z dorobku Gojawiczyńskiej?
• Jak jej doświadczenia wojenne wpłynęły na obraz męskich postaci w późnych utworach?
• Czy „Dziewczęta z Nowolipek” można odczytywać jako manifest polityczny?