🎓 Poznaj Panda Genius – Twojego edukacyjnego superbohatera! https://panda.pandagenius.com/

Roman Brandstaetter

Opiekun merytoryczny: Marek Lepczak
Czytaj więcej

Kim był Roman Brandstaetter i dlaczego jego dzieła wciąż poruszają?

Roman Brandstaetter – pisarz, który w swoim życiu przekroczył granice kultur, religii i języków. Żyd z urodzenia, katolik z wyboru, polski literat z powołania. Autor, którego „Jezus z Nazaretu” stał się jednym z najważniejszych dzieł chrześcijańskiej literatury XX wieku. Jak burzliwe koleje losu ukształtowały twórcę łączącego Stary i Nowy Testament w unikalną opowieść o człowieku wobec sacrum?

Roman Brandstaetter, urodzony w zasymilowanej żydowskiej rodzinie, przeżył osobiste duchowe trzęsienie ziemi – konwersję na katolicyzm w czasie II wojny światowej. Jego życie przypomina biblijną przypowieść: od tarnowskiego dzieciństwa w chederze, przez literacką przygodę z językiem hebrajskim, po stworzenie monumentalnego cyklu „Kręgi biblijne”. Ten polski Odys, który ocalał z Holokaustu, stał się tłumaczem Biblii Tysiąclecia i pionierem dialogu chrześcijańsko-żydowskiego na kartach literatury. Jego dorobek obejmuje ponad 40 książek – od poezji po eseistykę – które stanowią most między tradycją a współczesnością.

Jak czasy Zagłady ukształtowały duchową drogę pisarza?

Brandstaetter przyszedł na świat 3 stycznia 1906 roku w Tarnowie, w rodzinie wielopokoleniowych żydowskich intelektualistów. Jego dziadek, Mordechaj Dawid Brandstaetter, był znanym pisarzem tworzącym w języku hebrajskim. Dom rodzinny był tyglem kultur: dziadek czytał Talmud, ojciec – Leopold – pisał wiersze po polsku, a matka – Zofia z domu Wiesen – znała pięć języków. Młody Roman od dziecka balansował między żydowską tradycją a polską kulturą – czytał Biblię po hebrajsku, ale pisał wiersze po polsku. Studia filozoficzne na UJ przerwała podróż do Palestyny w 1926 roku, gdzie odkrywał korzenie swojej tożsamości.

🧠 Zapamiętaj: Konwersja Brandstaettera w 1940 roku w Rzymie nie była nagłym nawróceniem, lecz zwieńczeniem wieloletnich duchowych poszukiwań, w których Tora spotykała się z Ewangelią. W liście do przyjaciela pisał: „Odkryłem, że Mesjasz, na którego czekał mój dziadek, już przyszedł”.

Dlaczego wojna stała się punktem zwrotnym w jego twórczości?

Wrzesień 1939 roku zastał pisarza w Warszawie. Uciekając przed nazistami, przez Wilno i Kowno dotarł do Jerozolimy. Tam dotarła do niego wiadomość o zagładzie całej tarnowskiej rodziny – rodziców, żony Reginy i brata Ludwika. Ten traumatyczny doświadczenie stało się zarzewiem przemiany – w 1940 roku przyjął chrzest w rzymskim kościele Santa Maria delle Grazie. Wojenna tułaczka zaowocowała cyklem wierszy „Jerozolima światła i mroku”, gdzie motywy mesjańskie przeplatają się z osobistą tragedią:

„Szukam Twojego oblicza w popiołach synagog
I w łunach płonących gett
Gdzieś Ty, Adonai, któryś przemówił z krzewu gorejącego?”

Jakie filozoficzne wątki przenikają jego dzieła?

Twórczość Brandstaettera to swoiste laboratorium duchowości. W dramatach takich jak „Powrót syna marnotrawnego” czy „Milczenie” widać wpływy:

  • Chrześcijańskiego personalizmu Jacques’a Maritaina – ukazanie osoby jako niepowtarzalnego dialogu z Bogiem
  • Żydowskiej mistyki Kabały – koncepcja boskiego światła (hebr. or) w „Kręgach biblijnych”
  • Egzystencjalizmu Sørena Kierkegaarda – temat samotności i odpowiedzialności w „Zmierzchu demonów”
💡 Ciekawostka: Brandstaetter przetłumaczył na polski ponad 20 ksiąg Starego Testamentu dla Biblii Tysiąclecia, w tym Psalmy i Księgę Hioba. Jego przekład Psalmów 23 („Pan jest moim pasterzem”) uważany jest za arcydzieło polskiej biblistyki.

Czy można pogodzić żydowskie korzenie z chrześcijańską wiarą?

W eseju „Prawda chrześcijaństwa a antysemityzm” pisarz dowodził, że „chrześcijaństwo bez judaizmu jest jak drzewo bez korzeni”. Jego dramaty biblijne – od „Księgi Hioba” po „Zmierzch demonów” – stanowią dialog między tradycjami. W „Jezusie z Nazaretu” ukazuje Chrystusa jako wypełnienie proroctw, nie zaś zerwanie z judaizmem. Postać Marii Magdaleny przedstawia jako „córę Izraela”, która rozpoznaje Mesjasza w ogrodzie przypominającym rajski.

Kalendarium życia i twórczości

Lata Wydarzenia życiowe Dzieła
1906-1924 Nauka w chederze i gimnazjum w Tarnowie, śmierć dziadka Mordechaja Pierwsze wiersze w języku polskim
1925-1939 Studia na UJ, podróż do Palestyny, małżeństwo z Reginą Wiernik „Jarzma” (1926), „Królestwo trzeciej świątyni” (1933)
1940-1946 Konwersja na katolicyzm, praca w Radiu Watykańskim „Jerozolima światła i mroku” (1945)
1947-1956 Powrót do Polski, praca w redakcji „Tygodnika Powszechnego” „Powrót syna marnotrawnego” (1948), „Milczenie” (1956)
1957-1987 Okres poznański, tłumaczenie Biblii, śmierć w 1987 „Kręgi biblijne” (1971-1975), „Jezus z Nazaretu” (1967)

Mity i fakty o Romanie Brandstaetterze

MIT:
<
FAKT:

W „Kręgach biblijnych” podkreślał: „Jestem Żydem, który uwierzył w Mesjasza”. Jego twórczość to ciągły dialog między tradycjami – np. w dramacie „Marchołt” łączy chrześcijańską symbolikę z żydowskim folklorem.

MIT:

„Jezus z Nazaretu” to powieść hagiograficzna

FAKT:

Dzieło łączy fikcję literacką z egzegezą biblijną, ukazując Chrystusa poprzez żydowski kontekst historyczny. Postać Jezusa mówi aramejskimi przypowieściami, a scena Ostatniej Wieczerzy przypomina seder paschalny.

MIT:

Pisarz popierał komunistyczną władzę w Polsce

FAKT:

Choć w latach 50. publikował w państwowych wydawnictwach, jego korespondencja ujawnia krytyczny stosunek do reżimu. W 1968 roku odmówił udziału w kampanii antysemickiej, ryzykując zakaz publikacji.

Co sprawia, że jego tłumaczenia Biblii są wyjątkowe?

Jako członek zespołu tłumaczy Biblii Tysiąclecia, Brandstaetter wprowadził do polszczyzny biblijnej:

  • Hebrajskie idiomy – np. „przebłaganie” (hebr. kapparah) zamiast łacińskiego „expiatio”
  • Rytmiczne frazy – świadome naśladowanie paralelizmów charakterystycznych dla poezji hebrajskiej
  • Neologizmy semickie – jak „przymierznik” na określenie uczestnika przymierza z Bogiem

„Słowo stało się ciałem i zamieszkało między nami. A my widzieliśmy chwałę Jego”
(Ewangelia Jana 1:14 w tłumaczeniu Brandstaettera)

Jak recepcja Brandstaettera zmieniała się na przestrzeni lat?

W latach 60. komunistyczna cenzura tolerowała jego twórczość ze względu na religijny charakter, widząc w niej alternatywę dla katolicyzmu narodowego. Dziś badacze podkreślają:

  1. Prekursorski charakter dialogu międzyreligijnego – jego korespondencja z Abrahamem Heschelem inspirowała papieża Jana Pawła II
  2. Antycypację teologii po Auschwitz – wiersz „Modlitwa za umarłych” (1945) to jeden z pierwszych tekstów o Zagładzie w literaturze polskiej
  3. Wpływ na współczesną duchową poezję – od ks. Jana Twardowskiego po Romana Honeta

Słowniczek pojęć związanych z Romanem Brandstaetterem

Midrasz
Żydowska metoda interpretacji tekstów biblijnych, łącząca egzegezę z przypowieścią. Brandstaetter stosował ją w „Kręgach biblijnych”, łącząc komentarz teologiczny z autobiografią.

Personalizm biblijny
Filozoficzne podejście ukazujące biblijne postacie jako unikalne osoby w dialogu z Bogiem. Centralne w dramatach jak „Milczenie”, gdzie Hiob kwestionuje Bożą sprawiedliwość.

Egzegeza narracyjna
Metoda interpretacji Biblii przez opowiadanie, charakterystyczna dla „Jezusa z Nazaretu”. Brandstaetter rekonstruuje myśli i emocje ewangelicznych postaci.

Dlaczego warto czytać Brandstaettera w XXI wieku?

W dobie kryzysu tożsamości jego dzieła uczą, jak łączyć różne tradycje bez utraty własnego „ja”. W „Kręgach biblijnych” pokazuje, że Pismo Święte to żywy organizm, a nie zbiór dogmatów. Jego eseje o sztuce tłumaczenia pozostają aktualne w erze globalizacji – przekonywał, że „tłumacz powinien być jak Mojżesz, który słyszy Boży głos w płonącym krzewie własnego języka”.

Najczęściej zadawane pytania o Romanie Brandstaetterze

Czy Brandstaetter napisał autobiografię?

Choć nie stworzył klasycznej autobiografii, cykl „Kręgi biblijne” stanowi literackie zwierciadło jego duchowej drogi, gdzie komentarz do Psalmów przeplata się z osobistymi wspomnieniami z Tarnowa i Jerozolimy.

Jakie nagrody otrzymał za swoją twórczość?

W 1973 roku został laureatem Nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka, a w 1987 – pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Jego dzieła tłumaczono na 15 języków, w tym hebrajski i japoński.

Czy istnieją adaptacje jego utworów?

W 2006 roku Teatr Telewizji wystawił „Marchołta” w reżyserii Krzysztofa Babickiego. W 2018 roku ukazała się opera „Księga Hioba” skomponowana przez Krzesimira Dębskiego.

Pytania do refleksji:

  • Czy literatura religijna może być uniwersalna bez utraty swojej specyfiki?
  • Jak doświadczenie Zagłady wpłynęło na współczesne rozumienie dialogu chrześcijańsko-żydowskiego?
  • W jaki sposób tłumaczenie Biblii kształtuje tożsamość kulturową narodu?
  • Czy synteza tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej jest możliwa w indywidualnym doświadczeniu wiary?

Sprawdź również:

Dodaj komentarz jako pierwszy!