Witold Gombrowicz

Kim był Witold Gombrowicz i dlaczego wciąż budzi kontrowersje?

Witold Gombrowicz – enfant terrible polskiej literatury, prowokator formy, mistrz groteski. Autor, który jak nikt inny potrafił rozsadzać konwencje literackie i społeczne. Czy jego eksperymenty z językiem były jedynie artystyczną ekstrawagancją, czy może przenikliwą diagnozą ludzkiej kondycji? Postać tak niejednoznaczna, że jeszcze pół wieku po śmierci wywołuje spory – jedni widzą w nim proroka współczesności, inni literackiego szarlatana.

Jak młodość w ziemiańskim dworze ukształtowała przyszłego pisarza?

Dzieciństwo między salonem a stajnią

Gombrowicz wychował się w rodzinie ziemiańskiej o silnych tradycjach patriotycznych. Jego ojciec, Jan Onufry, był przemysłowcem, matka – Antonina z Kotkowskich – kobietą o artystycznych ambicjach. Ten rozdźwięk między praktycyzmem a artystyczną wrażliwością stanie się jednym z głównych motywów w twórczości pisarza. „W naszym dworze mówiło się jednocześnie o cenach zboża i sztuce dekadenckiej” – wspominał później.

Dlaczego studia prawnicze okazały się kluczowe dla literackiej kariery?

Choć Gombrowicz ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim (1927), a następnie studiował filozofię i ekonomię w Paryżu, te doświadczenia jedynie utwierdziły go w pogardzie dla akademickich schematów. „Nauczyłem się tam przede wszystkim, jak nie pisać” – żartował później. Prawdziwą edukację zdobywał w kawiarniach Ziemiańskiej i Zodiak, prowadząc intelektualne pojedynki z Witkacym i Schulzem.

Jak wybuch wojny wpłynął na losy i twórczość Gombrowicza?

Podrż do Argentyny w 1939 roku, planowany jako kilkutygodniowa przygoda, przekształcił się w 24-letnią emigrację. Ten „wypadek przy pracy” (jak nazywał go sam pisarz) stał się katalizatorem najważniejszych dzieł. W Buenos Aires, z dala od polskiego środowiska literackiego, powstały „Trans-Atlantyk” i „Kosmos”, a także słynne „Dzienniki”.

Czym jest „forma” w ujęciu Gombrowicza?

Centralny koncept jego filozofii literackiej. Forma to według pisarza narzucony przez społeczeństwo schemat zachowań, który krępuje autentyczność jednostki. W „Ferdydurke” pokazuje, jak szkoła, rodzina i kultura wtłaczają człowieka w gotowe role: „Ja was oswobodzę od formy! Ja was wyprowadzę na bezdroża!” – krzyczy profesor Pimko, będący zarazem ucieleśnieniem tego zniewolenia.

Jak argentyński okres wpłynął na twórczość pisarza?

Emigracja stała się laboratorium egzystencjalnym. W „Trans-Atlantyku” Gombrowicz dokonuje radykalnej dekonstrukcji polskich mitów narodowych. Postać Gonzala – homoseksualnego bankiera – to prowokacyjne wyzwanie rzucone romantycznej tradycji. „Argentyna nauczyła mnie patrzeć na Polskę jak na obcy kraj” – pisał w „Dziennikach”.

Dlaczego „Dzienniki” to najważniejsze dzieło Gombrowicza?

To nie tylko zapis myśli, ale pełnoprawna forma literacka – swoisty „romans idei”. Przez 15 lat (1953-1969) pisarz prowadził intelektualny pojedynek z czytelnikiem, mieszając prywatne spostrzeżenia z filozoficznymi traktatami. „Nie jestem ani Polakiem, ani Europejczykiem, ani literatem – jestem przeciwnikiem Formy” – deklarował, kwestionując wszelkie tożsamościowe kategorie.

„Aby istnieć, muszę się sprzeciwiać. Nie mogę być, mogę tylko przeciw być.”

Jak Gombrowicz przewidział współczesne problemy tożsamościowe?

W dobie social media i kultury selfie jego diagnozy brzmią proroczo. Koncepcja „interpersonalnego uwikłania” – tego, że nasza tożsamość kształtuje się w relacjach z innymi – zapowiada teorie społecznego konstruktywizmu. W „Ferdydurke” czytamy: „Człowiek jest najgłębiej uzależniony od swego odbicia w duszy innego człowieka” – zdanie, które mogłoby być mottem współczesnej psychologii społecznej.

Jak recepcja Gombrowicza zmieniała się na przestrzeni lat?

Pierwsze wydanie „Ferdydurke” w 1937 roku wywołało skandal – krytycy zarzucali autorowi „rozmyślne kaleczenie języka”. Dopiero powojenne wydania we Francji i Niemczech (lata 50.) przyniosły międzynarodowe uznanie. Dziś Gombrowicz jest najczęściej tłumaczonym polskim autorem po Sienkiewiczu – jego dzieła ukazały się w 40 językach, w tym japońskim i arabskim.

Dlaczego warto czytać Gombrowicza w XXI wieku?

W erze kultury selfie i społeczeństwa spektaklu jego przestrogi przed „uwikłaniem w cudze spojrzenia” brzmią szczególnie aktualnie. Powieści jak „Kosmos” z ich analizą paranoi interpretacyjnych zapowiadają problemy epoki fake newsów. „Gombrowicz to patron wszystkich tych, którzy podejrzewają, że rzeczywistość to wielka mistyfikacja” – pisał Czesław Miłosz.

Pytania do refleksji:

• Czy wolność od formy jest w ogóle możliwa w społeczeństwie?
• Jak współczesne media społecznościowe wpływają na nasze „gęby”?
• Czy bunt Gombrowicza ma jeszcze sens w kulturze cancel culture?