Wolter

Kim był Wolter i dlaczego zmienił oblicze europejskiej kultury?

Gdy wymieniamy najważniejsze postacie Oświecenia, nazwisko François-Marie Arouet – znanego światu jako Wolter – pojawia się zawsze w pierwszym rzędzie. Ten francuski filozof, pisarz i dramaturg stał się żywym symbolem walki z fanatyzmem religijnym, absolutyzmem i cenzurą. Jego pseudonim, będący anagramem łacińskiego zapisu „Arouet l(e) j(eune)”, zapowiadał nonkonformizm: „Voltaire” brzmiał jak wezwanie do buntu przeciwko establishmentowi. Ale czy wiesz, że przez współczesnych był postrzegany przede wszystkim jako genialny dramaturg, a nie autor powiastek filozoficznych?

Jak epoka Oświecenia ukształtowała Woltera?

Urodzony w 1694 roku w Paryżu, Wolter dorastał w cieniu schyłku panowania Ludwika XIV. Francja epoki regencji Filipa Orleańskiego (1715-1723) to kraj rozdarty między feudalnymi przywilejami a rodzącym się kapitalizmem. Wolter obserwował upadek autorytetu monarchii absolutnej i rosnącą potęgę mieszczaństwa, co znalazło odbicie w jego późniejszych pamfletach. Oświeceniowy kult rozumu przeplatał się u niego z fascynacją naukowymi odkryciami Newtona – w liście do Fryderyka II pisał: „Gdybym miał wybierać między fizyką a metafizyką, wybrałbym prawa grawitacji, które można udowodnić”.

Dlaczego Wolter spędził 11 miesięcy w Bastylii?

Życie młodego Aroueta przypominało rollercoaster. W wieku 23 lat, za satyryczne wiersze o regencie Filipie II Orleańskim, trafił do legendarnego więzienia. To właśnie w celi Bastylii powstał jego pierwszy dramat „Edyp” i pseudonim „Wolter”. Po wyjściu na wolność kontynuował walkę piórem – w 1726 roku kolejna satyra na wpływowego szlachcica de Rohan zmusiła go do ucieczki do Anglii. Te trzy lata na wyspie okazały się kluczowe dla rozwoju jego filozofii.

Jak pobyt w Anglii wpłynął na światopogląd Woltera?

W Londynie Wolter zachłysnął się ideami Locke’a i Newtona. W „Listach filozoficznych” (1734) porównał angielski konstytucjonalizm z francuskim absolutyzmem, co wywołało skandal. Dzieło spalono publicznie, a autor znów musiał uciekać – tym razem do Lotaryngii, gdzie przez 15 lat pisał w ukryciu pod opieką markizy du Châtelet. To właśnie w tym okresie stworzył swoje najśmielsze dzieła historiozoficzne, w tym „Wiek Ludwika XIV”, gdzie po raz pierwszy zastosował naukowe podejście do analizy wydarzeń historycznych.

Czy Wolter naprawdę powiedział „Nie zgadzam się z twoimi poglądami, ale oddam życie za prawo do ich głoszenia”?

Jak wyglądała codzienność Woltera w Ferney?

Ostatnie 20 lat życia (1758-1778) spędził w posiadłości Ferney przy granicy szwajcarskiej, tworząc prawdziwe „imperium oświeceniowe”. Założył manufaktury zegarków i pończoch, budował domy dla robotników, finansował szkołę i teatr. W listach do Katarzyny Wielkiej pisał: „Zrobiłem z tej biednej wioski kwitnące miasteczko – oto prawdziwa polityka filozofa!”. To stąd kierował europejską opinią publiczną, prowadząc korespondencję z 1 800 adresatami, w tym z papieżem Klemensem XIII, który wbrew pozorom cenił jego intelekt.

„Trzeba uprawiać nasz ogródek” – ostatnie słowa „Kandyda”, które stały się manifestem racjonalnego działania w świecie absurdalnego cierpienia

Dlaczego „Kandyd” do dziś szokuje czytelników?

Opublikowana anonimowo w 1759 roku powiastka filozoficzna to arcydzieło czarnego humoru. Historia naiwnego młodzieńca doświadczającego wszystkich możliwych nieszczęść (wojny, inkwizycji, trzęsienia ziemi) stanowi miażdżącą krytykę optymizmu Leibniza. Wolter posługuje się tu satyrą tak ostrą, że współcześni porównywali go do „węża oplatającego Europę”. W scenie auto-da-fé w Lizbonie, gdzie bohaterów pali się na stosie „dla zapobieżenia trzęsieniom ziemi”, widać połączenie groteski z filozoficzną głębią.

Jak Wolter zmienił europejski teatr?

Choć dziś pamiętamy go głównie jako prozaika, współcześni cenili go przede wszystkim jako dramaturga. Jego tragedie jak „Zaira” (1732) czy „Mahomet” (1741) łączyły konwencje klasyczne z śmiałą krytyką religii. Wprowadził do teatru egzotyczne kostiumy i efekty specjalne – podczas premiery „Semiramidy” w 1748 roku na scenie pojawił się prawdziwy koń! W liście do aktorki Adrienne Lecouvreur pisał: „Teatr to współczesna katedra – tu kształtuje się dusze widzów”.

Czy Wolter przewidział rewolucję francuską?

Zmarły w 1778 roku filozof nie doczekał szturmu na Bastylię, ale jego idee stały się intelektualnym paliwem rewolucji. W 1791 roku zwłoki Woltera przeniesiono do Panteonu – podczas ceremonii na trumnie umieszczono napis: „Walczył z ateistami i fanatykami. Nauczył nas żyć wolni”. Paradoksalnie, wielu jakobinów odrzucało jego umiarkowany racjonalizm na rzecz radykalnego ateizmu. Sam Wolter w „Słowniku filozoficznym” (1764) przestrzegał: „Rewolucje są jak wulkany – niszczą, by stworzyć nowy ląd, ale najpierw grzebią żywcem tysięcy”.

Jakie dziedzictwo pozostawił Wolter współczesnemu światu?

Wolteriańska zasada „Écrasez l’Infâme!” (Zgnieść ohydę!), skierowana przeciwko religijnemu fanatyzmowi, inspirowała twórców od Wiktora Hugo po Salmana Rushdiego. Jego obrona wolności słowa legła u podstaw europejskich konstytucji, a metoda historycznej krytyki źródeł zmieniła nauki humanistyczne. W „Słowniku filozoficznym” stworzył wzór eseju encyklopedycznego, łączącego erudycję z ciętym dowcipem. Jak zauważył Umberto Eco: „Wolter wynalazł postmodernizm na dwa wieki przed jego narodzinami”.

Dlaczego warto czytać Woltera w XXI wieku?

W dobie fake newsów i mowy nienawiści, Wolter przypomina, że „każda idea musi być poddana próbie rozumu”. Jego walka z fundamentalizmem, obrona praw mniejszości i wiara w edukację wciąż zachowują aktualność. W „Traktacie o tolerancji” (1763) pisał: „Niechaj żaden człowiek nie jest prześladowany z powodu swoich przekonań – nawet gdyby były głupie”. To przesłanie nabiera nowego znaczenia w świecie polaryzacji społecznych.

Pytania do refleksji:

• Czy współczesna tolerancja ma jakieś granice według zasad Woltera?
• Jak dzisiaj wyglądałaby walka z nowymi formami „fanatyzmu”?
• Czy racjonalizm oświeceniowy wystarczy do rozwiązania współczesnych kryzysów?
• Czy Wolterowska krytyka religii jest aktualna w świeckim społeczeństwie?