Zofia Kossak-Szczucka

Kim była Zofia Kossak-Szczucka i dlaczego jej losy nas fascynują?

W historii polskiej literatury niewiele postaci łączy tak dramatyczne życiowe wybory z niezwykłym talentem pisarskim. Zofia Kossak-Szczucka – autorka przejmujących powieści historycznych, katolicka mistyczka, działaczka konspiracyjnej organizacji Żegota – pozostaje symbolem moralnego heroizmu w czasach apokalipsy. Czy pisarka tworząca barwne opowieści o średniowiecznych krucjatach mogła stać się kluczową postacią w ratowaniu Żydów podczas Holocaustu? Jak dziedzictwo artystycznej rodziny Kossaków wpłynęło na jej postawę życiową?

Oto kobieta, która przeżyła sowieckie piekło rewolucji na Wołyniu, stała się sumieniem polskiego ruchu oporu, a po pobycie w Auschwitz kontynuowała walkę z totalitaryzmem. Jej powieść „Krzyżowcy” do dziś zachwyca epickim rozmachem, zaś dramatyczny „Protest!” z 1942 roku pozostaje jednym z najważniejszych dokumentów polskiego ruchu oporu. Choć pochodziła z malarskiego rodu Kossaków, wybrała słowo jako oręż w walce o człowieczeństwo.

Jak burzliwa historia XX wieku ukształtowała jej twórczość?

Życie Zofii Kossak-Szczuckiej (1889-1968) rozpięte jest między trzema epokami: schyłkiem belle époque, piekłem dwóch wojen światowych i zimnowojenną rzeczywistością PRL-u. Dorastając w cieniu wielkiej sztuki (była wnuczką Juliusza Kossaka, siostrzenicą Wojciecha), od dziecka obcowała z historią Polski – ten dialog z przeszłością stanie się osią jej pisarstwa. Okres międzywojenny przyniósł jej literacką sławę, ale prawdziwy chrzest bojowy przeszła podczas II wojny światowej, gdy za działalność konspiracyjną trafiła do Auschwitz.

Czego nauczyła się Zofia w domu Kossaków?

Urodzona 8 sierpnia 1889 roku w Kośminie nad Wieprzem, wychowywała się w rodzinie, gdzie sztuka i patriotyzm szły w parze. Jej ojciec, Tadeusz Kossak, był bliźniaczym bratem Wojciecha – tego od „Szału uniesień”. Domowe opowieści o powstaniu styczniowym (w którym uczestniczył dziadek) i widok ojca malującego konie bitewne kształtowały jej wyobraźnię. Edukację pobierała głównie w domu – ten brak formalnego wykształcenia później nadrabiała benedyktyńską pracą nad źródłami historycznymi.

Dlaczego Wołyń stał się jej literacką ojczyzną?

Po ślubie z Stefanem Szczuckim w 1915 roku zamieszkała na Wołyniu. To tam przeżyła koszmar rewolucji bolszewickiej, co opisała w wstrząsającej „Pożodze” (1922). Relacja z naocznego świadka ludobójstwa (w którym zginął m.in. jej szwagier) stała się literackim debiutem i zarazem traumą, która będzie powracać w jej twórczości. To tam też narodziło się jej głębokie przekonanie o religijnym wymiarze historii – przekonanie, które zwiąże ją z nurtem katolickim w literaturze.

Okres	Wydarzenia życiowe	Twórczość
1889-1914	Dzieciństwo w rodzinie Kossaków, edukacja domowa	Wczesne próby literackie
1915-1922	Życie na Wołyniu, rewolucja bolszewicka	„Pożoga” (1922)
1923-1939	Okres międzywojenny, rozwój kariery literackiej	„Krzyżowcy” (1935), „Bez oręża” (1937)
1939-1945	Działalność konspiracyjna, Auschwitz, powstanie warszawskie	„Z otchłani” (1946)
1945-1968	Emigracja w Anglii, powrót do PRL	„Przymierze” (1952), „Dziedzictwo” (1967)

💡 Ciekawostka: W 1957 roku, po powrocie z emigracji, zmieniła nazwisko na Kossak-Szatkowska, by odróżnić się od innej pisarki – Zofii Kossak. To jedyny przypadek w historii literatury, gdy autorka modyfikuje swoje nazwisko ze względu na kolizję z… samą sobą!

Jakie dzieła zapewniły jej miejsce w literackim panteonie?

Choć dziś pamiętana głównie jako autorka „Krzyżowców”, jej dorobek obejmuje dziesiątki powieści, esejów i tekstów publicystycznych. Oto kluczowe pozycje:

„Pożoga” (1922) – reportażowy zapis rewolucji bolszewickiej na Wołyniu
„Krzyżowcy” (1935) – epicka tetralogia o pierwszej krucjacie
„Bez oręża” (1937) – powieść o średniowiecznych misjonarzach
„Z otchłani” (1946) – wspomnienia z obozu Auschwitz-Birkenau
„Przymierze” (1952) – biblijna saga pisana na emigracji

Czym wyróżniał się jej styl pisarski?

Kossak łączyła benedyktyńską pracę badawczą (każdą powieść poprzedzała studiowaniem źródeł) z malarskim wręcz wyczuciem detalu. W „Krzyżowcach” potrafiła jedną frazą oddać blask bizantyjskich mozaik i smród obozowiska krzyżowców. Jej proza jest:

Głęboko zakorzeniona w katolickiej wizji świata
Pełna dynamicznych scen zbiorowych (bitwy, procesje)
Przetykana mistycznymi wizjami (jak sen Baldwina z „Bez oręża”)

🧠 Zapamiętaj: Kossak-Szczucka stworzyła własną odmianę powieści historycznej – łączącą rygorystyczną prawdę faktów z teologiczną interpretacją dziejów. Jej dzieła to nie tylko opowieści o przeszłości, ale i traktaty o odwiecznej walce dobra ze złem.

Dlaczego jej wojenna działalność wciąż budzi emocje?

We wrześniu 1942 roku opublikowała pod pseudonimem „Weronika” słynny „Protest!” – apel do sumienia Polaków w sprawie Zagłady Żydów. Choć wcześniej wyrażała przedwojenne uprzedzenia (co stało się źródłem kontrowersji), podczas okupacji stała się współzałożycielką Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Aresztowana w 1943 roku, trafiła do Auschwitz, a potem na Pawiak – cudem uniknęła egzekucji dzięki fałszywym dokumentom.

„W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. […] Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala.”
– fragment „Protestu!” z 1942 roku

Mity i fakty o Zofii Kossak-Szczuckiej

MIT:

Była antysemitką, ponieważ w międzywojniu krytykowała asymilację Żydów

FAKT:

Choć miała konserwatywne poglądy, podczas okupacji ryzykowała życie, ratując Żydów. Jej „Protest!” był pierwszym tak stanowczym głosem sumienia w okupowanej Europie.

MIT:

„Krzyżowcy” gloryfikują przemoc w imię wiary

FAKT:

Powieść pokazuje zarówno religijny zapał, jak i okrucieństwo krucjat. Scena zdobycia Jerozolimy to jeden z najbardziej przejmujących opisów wojennego okrucieństwa w literaturze polskiej.

Jak doświadczenia obozowe wpłynęły na jej pisarstwo?

Wspomnienia „Z otchłani” (1946) to nie tylko dokument – to literacki eksperyment łączący reportaż z teologiczną refleksją. Opisując „planetę Auschwitz”, Kossak szuka odpowiedzi na pytanie o obecność Boga w czasach Zagłady. Jej styl staje się bardziej ascetyczny, bliski biblijnym psalmom:

Kadencje krótkie, zdania-okrzyki
Nawiązania do Księgi Hioba i Apokalipsy
Przeplatanie faktów z mistycznymi wizjami

Dlaczego jej powojenne losy są tak zaskakujące?

Po powstaniu warszawskim trafiła do obozu w Lubece, skąd uwolniły ją wojska brytyjskie. W latach 1945-1957 przebywała na emigracji w Kornwalii, gdzie pisała m.in. biblijną sagę „Przymierze”. Decyzja o powrocie do komunistycznej Polski wywołała kontrowersje – wielu uważało, że pisarka „zdradziła” emigracyjne ideały. Jednak jej późna twórczość (jak „Dziedzictwo” z 1967 r.) przemycała katolickie przesłanie mimo cenzury.

Słowniczek pojęć związanych z Zofią Kossak-Szczucką

Mesjanizm historyczny

Koncepcja obecna w jej twórczości, widząca Polskę jako Chrystusa narodów, cierpiącego za inne ludy

Literatura martyrologiczna

Nurt do którego należą jej wojenne wspomnienia, dokumentujący cierpienie ofiar systemów totalitarnych

Jak ocenia się jej dorobek współcześnie?

Choć przez lata PRL-u jej twórczość była marginalizowana, dziś przeżywa renesans. Historycy literatury podkreślają:

Nowatorskie podejście do powieści historycznej
Etyczny wymiar jej publicystyki
Prekursorski charakter literatury lagrowej w „Z otchłani”

Najczęściej zadawane pytania o Zofię Kossak-Szczucką

Dlaczego pisała głównie o przeszłości?

Wierzyła, że historia jest „nauczycielką życia”. Przez pryzmat średniowiecza czy biblijnych opowieści komentowała współczesne jej dramaty wojen i totalitaryzmów.

Czy otrzymała nagrodę Nobla?

Była dwukrotnie nominowana do Literackiej Nagrody Nobla – w 1957 i 1965 roku – ale nie otrzymała wyróżnienia.

Dlaczego warto czytać Zofię Kossak-Szczucką dziś?

W dobie kryzysu wartości jej bezkompromisowe poszukiwanie moralnego ładu nabiera nowego znaczenia. Powieści jak „Krzyżowcy” uczą, że historia to nie zbiór dat, ale pole walki o człowieczeństwo. Zaś jej biografia dowodzi, że literatura może być czynem – słowem, które ratuje życie.

Pytania do refleksji:

Czy artysta ma obowiązek angażować się w sprawy publiczne?
Jak pogodzić wiarę w Boga ze świadomością istnienia Auschwitz?
Czy literatura historyczna może komentować współczesność?

Sprawdź również: