Mendel Gdański - Mendel Gdański – Maria Konopnicka – Problematyka

„Mendel Gdański” to nowela M. Konopnickiej, która porusza problemy dyskryminacji Żydów. Akcja toczy się w Warszawie w XIX wieku. Głównym problemem jest antysemityzm. Kwestia żydowska chyba od początku współegzystowania obu narodów była kwestią drażliwą, budzącą wiele emocji. Już w pierwszych latach osiedlania się Żydów na ziemiach polskich Polacy patrzyli na nich podejrzliwie i nieufnie. Żydzi budzili niepokój, gdyż różnili się znacznie wyglądem zewnętrznym, zachowaniem, obyczajami. Polacy upatrywali w nich zagrożenia dla swojej tożsamości, niepodległości. W średniowieczu dochodziło do pierwszych przejawów prześladowania Żydów, do pierwszych wystąpień skierowanych otwarcie przeciwko nim. Jednym z zarzutów była odmienna religia oraz fakt, iż obwiniano ich za śmierć Jezusa. Antysemityzm określany jest jako jeden z przejawów dominacji jednej grupy ludzkiej do drugiej. Konflikty tego rodzaju przybierają różne formy, posługują się różnymi nacjonalizmami i powodowane są przez warunki zewnętrzne. Sam antysemityzm nie jest zjawiskiem jednolitym. Antysemityzm wiąże się ze strukturą tożsamości narodowej, w której Polacy własny wizerunek postrzegają w dużym stopniu przez opozycję wobec obrazu Żyda. Postawa ta jest definiowana przez Polaków nie jako światopogląd antyżydowski, ale agresywne zachowania skierowane przeciw Żydom.
Bohater noweli, stary rzemieślnik pada ofiarą dyskryminacji. Od wielu lat mieszka w Polsce, pracuje. Wychował tu dzieci, a teraz opiekuje się wnukiem. Różni go tylko pochodzenie i kultura, którą kultywuje w domu, nikomu jej nie narzuca. Nie rozumie, dlaczego pada ofiarą nienawiści, nie jest w stanie pojąć, dlaczego nie jest uważany za pełnoprawnego obywatela. Przejawy dyskryminacji to początkowo drobne sygnały. Z czasem jednak stają się groźne. Wnuk Mendla zostaje uderzony kamieniem.
Konopnicka ma nadzieję, że Polacy i Żydzi pogodzą się. W okresie pozytywizmu postulat asymilacji Żydów został włączony do programu społecznego. Pozytywiści chcieli stworzyć solidarny, silny, demokratyczny naród. Głosili hasło asymilacji Żydów, którą rozumieli jako proces jednostronny. Kwestia żydowska miała dla pozytywistów aspekt narodowy, społeczny, ekonomiczny i oświatowy. Postulat ten zawierał lęk przed obcością oraz wnioski wyciągnięte z powstania. Polscy pozytywiści dostrzegali podobieństwa między historią Polski i losami Żydów i uważali, że jest to czynnik sprzyjający integracji. W aspekcie społeczno-ekonomicznym polonizacja miała na celu doprowadzenie do powstania zdrowego, organicznego społeczeństwa. Pozytywiści byli zdania, iż należy zlikwidować różnice dzielące naród. Mieli świadomość, iż polskie mieszczaństwo jest słabe i brak mu wspólnych celów, dążeń, jedności. Pozytywiści uważali również, że duże znaczenie dla kwestii żydowskiej ma oświata. Twierdzili, że odpowiednio prowadzona edukacja zlikwiduje obyczajowe pozostałości stanowości, przesądów i wzajemnych sporów. Szkolnictwo miało, ich zdaniem, doprowadzić do likwidacji nędzy i przewarstwienia Żydów, miało im dać możliwość wykształcenia w kierunkach, w których do tej pory byli słabo reprezentowani.
Nowela Konopnickiej daje niewielką nadzieję na asymilację. Pokazuje, że tylko osoby bliskie Mendlowi, które dobrze go znają, są mu życzliwe.