Droga donikąd

Recenzja książki

Książka Józefa Mackiewicza pt. “Droga donikąd” wywarła na mnie wielkie wrażenie. Powieść Mackiewicz została spisana w 1955r., w 2 lata po śmierci “wodza narodów”. Pisarz pisze że wszystkie postaci i zdarzenia stanowią odzwierciedlenie rzeczywistego życia, daje nam pewność że takie zdarzenia miały miejsce. Może byłoby inaczej gdyby mój Dziadek, nie pochodził z Wileńszczyzny, z mieszczącej się pod Wilnem wioski Mierzańce. Pisarz, Józef Mackiewicz choć urodzony w Petersburgu, związany był z Kresami Wschodnimi, z Kowieńszczyzną oraz Wileńszczyzną. Książka którą napisał stanowi studium sowietyzacji Kresów. Konfrontuję Jego opisy z tym co sam zgłębiłem jako przewodnik historyczny, zajmujący się historią II RP i okresu II WŚ, przypominam sobie postać płk. Aleksandra Krzyżanowskiego “ Wilka”, który mawiał że Sowieci wobec Polski zachowają się w ten sam sposób jak wobec Kresów. Przejmujący jest opis tworzenia się homo sovieticus, istoty która nie tyle dba o to by Jej samej było dobrze ile o to by innym było gorzej. “Droga donikąd” nie jest tylko pozycją polityczną, przebijają z niej wątki etyczne, doznawane dylematy natury psychicznej przeżywane przez pisarza. Fabułą powieści są losy Pawła, przedwojennego dziennikarza, będącego mieszkańcem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Paweł jest tą postacią z którą pisarz w jakimś stopniu się utożsamia, widzimy pierwsza okupację z Jego perspektywy. Jego celem jest uniknięcie uwikłania w system bolszewizmu, robi wszystko by nie być skalany ideą stalinizmu, brzydzi się “nową sztuką”, uważa ją za szmirę. Paweł odmawia podjęcia współpracy z NKWD, bohater nie potrafi być komunistą, nie umie wywiesić czerwonej flagi, tworzyć sztuk socrealistycznych. Czyny Pawła nie są wynikiem heroizmu, wynikają raczej z wewnętrznej niemożności spełnienia pewnych rzeczy. Paweł to postać z którą wielu z nas mogłoby się utożsamiać, nie jest krystaliczny, pozbawiony wad vide dopuszcza się zdrady małżonki ale kieruje się zasadami wewnętrznego systemu etycznego, posiada pewien pion moralny. Paweł pogardza postacią Karola, który ulega uwikłaniu, zaczyna wykładać marksizm- leninizm. Postawa Pawła jest wyjątkowa, większość ludzi w Wilnie podejmuje współpracę z reżimem stalinowskim. Maska ketmana stanowiła dla pisarza maskę bolszewickiego zniewolenia, Paweł nie podpisuje zobowiązania do współpracy, nie potrafi zostać TW. Bolszewizmowi poddają się różne warstwy społeczne począwszy od inteligencji na mieszkańcach wiosek kończąc, jest to bardzo smutna obserwacja. Paweł wraz z żoną ucieka przed deportacją, znajduje się w puszczańskim ostępie na drodze czyli na drodze donikąd. Pisarz skupia się w swoich opisach na okresie pierwszej okupacji sowieckiej, atakuje w sposób bardzo wymowny bolszewizm, opisuje dlaczego z wszystkich systemów totalitarnych, system stalinizmu jest najgorszy, najmniej ludzki, niszczący duszę ludzką Józef Mackiewicz kieruje się zasadą “ że tylko prawda jest ciekawa”. Wielce mnie martwi że pozycja ta jest stosunkowo mało znana, że niewielu ludzi wie że w ogóle taka książka istnieje. Jako Wnuk Wileniaka który był zesłany na Sybir, ta pozycja jest dla mnie obowiązkowa, również jako dla przewodnika po Celach Bezpieki, po Muzeum Powstania Warszawskiego, katowniach praskich gdzie w jakiś sposób sygnalizuję grupie te zagadnienia ale ilu ludzi nadal nie ma pojęcia iż takie dzieło powstało. Wkroczenie zbrojne Sowietów na Wileńszczyznę stanowiło koniec pewnej epoki w dziejach Ziem Wschodnich II RP. Pisarz w sposób wręcz doskonały opisuje atmosferę zaszczucia oraz braku nadziei Polaków mieszkających przed wojną w Wilnie a którzy musieli się nagle zmierzyć z bolszewicką wrogością, napaścią. Jest to opowieść o komunistycznym wirusie, który był jednym z najgroźniejszych wirusów w dziejach świata. Pisarz kreśli postać ojca, Fjoktista Jegorycza który “Żelaznego Feliksa” poznał na zesłaniu jeszcze przed Rewolucją Październikową 1917r. , który był urzędnikiem za caratu, wstąpił do socjalistów- rewolucjonistów, w więzieniu w Aleksandryjsku właśnie tam poznał. Pisarz opisuje że więzienia za cara były liberalne w porównaniu z czasami bolszewickimi. Fjoktist dążył do odnowienia przyjaźni z Dzierżyńskim, dostał pracę w OGPU ale praca ta wyniszczała Go wewnętrznie. Przed śmiercią mówi do żony “ kiedyś w więzieniu było lżej niż teraz na wolności”, umarł jeszcze za czasów gdy opozycja wobec bolszewików nie została wybita w pień. Syn, Michał wstąpił na służbę do GPU, spalił wszystkie zdjęcia Trockiego i Bucharina, legitymował się zasługami ojca choć widać było że Michał nie nadawał się do pracy, wódki nie pił. Z czasem został starszym lejtnantem. Mackiewicz opisuje sowietyzację jako zjawisko które miało zgnieść nie tylko polskość bo nie tylko późniejsze traktaty republikańskie były celem lecz również Stalin dążył do tego by zlikwidować wszystko co ludzkie. Celem napisania książki “Droga donikąd” było unaocznienie iż stalinizm był gorszym systemem aniżeli hitleryzm. “Droga donikąd” jest pierwszą częścią dylogii, drugą częścią jest “ Nie trzeba głośno mówić”. Możemy jednak stwierdzić iż książka ta odrębnie bez drugiej części może stanowić samoistną całość pod względem historycznym jak też powieściowym. Powieść obrazuje zetknięcie z zupełnie inną cywilizacją, nie opartą już o rzymskie prawo i greckie poczucie piękna.

Streszczenie szczegółowe

“Droga donikąd” jest pierwszą częścią dylogii napisanej przez Józefa Mackiewicza. Kontynuację stanowi “ Nie trzeba głośno mówić”. Pisarz przenosi swojego czytelnika na Wileńszczyznę okresu tzw. “ pierwszej okupacji sowieckiej”, która miała miejsce w latach 1939- 1941. Tylko powierzchownie jest to pozycja o polityce, pisarz przede wszystkim skupia swą uwagę na zagadnieniach natury etycznej. Józef Mackiewicz był człowiekiem który posiadał kręgosłup moralny, mawiał o sobie “że sam jest sędzią w swojej sprawie”. Dziś może cieszyć że promowana jest w Wilnie Jego twórczość i właśnie ta książka, która doczekała się przekładu na j. litewski, przełożył Leonardas Vilkas. Tłumacz stwierdził że cenił pisarza za Jego anty nacjonalizm oraz za wrogość do komunizmu, dlatego też podjął się przekładu. Vilkas mówi iż miał problemy ze znalezieniem wydawcy, zaś same tłumaczenie nie było bardzo czasochłonne. Pisarz pozostał mało znany, prawdopodobnie dlatego że prawda którą pisze dla wielu jest niezwykle niewygodna. Akcja utworu rozgrywa się w podwileńskeij wsi a także w samym Wilnie, chociaż nazwa miasta nie pojawia się na stronach książki. Powodów dlaczego pisarz użył tytułu “ Droga donikąd” można znaleźć kilka, po pierwsze sama walka z komunizmem jest uważana za drogę donikąd, gdyż mieszkańcy sami siebie denuncjują. Paweł, główny bohater utworu jest antykomunistą, nie wiwatuje gdy inni to czynią, bądź czyni to z opóźnieniem co dostrzegają Jego sąsiedzi, Franciszek ostrzega Go by tak jawnie nie demonstrował swego negatywnego stosunku do bolszewizmu, bo może się to dla Niego źle skończyć. Przyjaciel Pawła, Karol wyjeżdża do miasta gdzie zaczyna uczyć marksizmu- leninizmu. Paweł który nie godzi się na podjęcie współpracy z komunistami znajduje się w coraz gorszej sytuacji finansowej, Jego bunt może okazać się właśnie taką drogą donikąd, pozbawioną sensu, bo co z Jego oporu skoro umrze z głodu, jaki to będzie miało sens, jak to się może przysłużyć sprawie. Sowieci dopuszczają się akcji deportacyjnej Polaków z ziem Kresów Wschodnich, ludzie Ci nie wiedzą gdzie będą wysyłani, czują się zagubieni, zdezorientowani. Kolejnym wytłumaczeniem może być ucieczka Pawła wraz z małżonką, przez Puszczę Rudnicką do Popiszek, do wioski gdzie mieszka kochanka bohatera. Rodzina Weroniki zostaje aresztowana i małżonkowie zmuszeni są radzić sobie sami. Czytelnik odkładając książkę ma wrażenie iż Paweł ocaleje, brakuje bowiem jedynie dwóch dni do agresji III Rzeszy na ZSRR. Józef Mackiewicz nosił w sobie wiarę i takie też przesłanie kieruje do czytelnika, adresata książki iż komunizm nie będzie trwał wiecznie, że bolszewicki, totalitarny system w końcu upadnie. Nie może przecież trwać w nieskończoność system oparty na pseudowartościach. Mackiewicz pisząc swój utwór traktuje Go jako stadium opisujące czym tak naprawdę jest bolszewizm, opisuje metody zastraszania, indoktrynacji oraz manipulacji. Drwal Franciszek mówi że bolszewizm dał ludziom siłę której nikt wcześniej nie miał, mianowicie że mogą donieść na swoich sąsiadów oraz przełożonych. Ludzie zaczęli obawiać się siebie nawzajem, byli osamotnieni, lękliwi, podzieleni. Artyści zmuszeni są pisać w duchu realizmu socjalistycznego, opiewać system. Wymaga się od nich tego żeby opiewali bolszewizm, co Paweł uważa za szmirę, karykaturę sztuki. Bolszewicy wykorzystują ten ludzki strach dla realizacji własnych celów, przestraszeni ludzie którzy obawiają się najgorszego, wywózki na Sybir, rozstrzelania gdy dostają propozycję stania się konfidentem na tego rodzaju propozycję przystają z radością gdyż oczekiwali najgorszego a ono nie przyszło vide casus Antoniego Rymaszewskiego. Komuniści dopuszczają się terroru zarówno natury fizycznej jak również psychicznej, dzięki temu trzymają społeczność w ryzach. Odpowiednio gratyfikują tych którzy godzą się na współpracę, Karol unika aresztowania gdyż wykłada zasady MELS, tym którzy nie walczą z komunizmem uczestniczą w procesie “ utrwalania władzy ludowej” obiecują iż nie spotkają się z nieprzyjemnościami, w ten to sposób dochodzi do powstania nowego rodzaju człowieka tzw. “homo sovieticus”. Paweł wraz z Karolem są zdania że cele jaki przyświeca komunizmowi to pozbawienie człowieka przyjemności doczesnych, odebranie jednostce wolności. Komuniści są konsekwentni w przeprowadzanych przez siebie przedsięwzięciach, systematycznie poddają eksterminacji wszelkie choćby nawet potencjalne źródła oporu, uporali się z cerkwią na Wileńszczyźnie planują zlikwidować Kościół Katolicki. “Raj” który planują wprowadzać tak naprawdę jest ostatnim piętrem czeluści piekielnych. Karol początkowo sceptycznie nastawiony do bolszewizmu z czasem zaczyna gloryfikować ten ustój, podoba Mu się że odtąd wszyscy będą równi. Paweł jest przerażony skalą przemocy, mówi iż w demokracji nikt nikogo nie zmusza do równego traktowania, widzi fasadowość tego systemu, że komuniści głosząc idee sprawiedliwości społecznej, równego traktowania tak naprawdę zniewalają ludzi, bardzo szybko przejrzał ten system, którym wielu z Jego przyjaciół początkowo było zafascynowanych. Karol staje się leninistą, głosi iż “cel uświęca środki”, że nieważne w jaki sposób ale ważny jest punkt do którego zamierzamy dotrzeć. Karol jest konformistą, dostrzega że odkąd uwierzył w nowy system Jego warunki bytowe poprawiły się, skupia się na własnych profitach. Paweł spotyka na swojej drodze Księdza, którego zna z przeszłości, ten ukrywa się, pod wpływem przeżytych zdarzeń staje się ateistą, stwierdza że “rosyjskość” oraz “radzieckość” niezmiernie się różnią. Uważa On że w okresie caratu tworzono wiele dzieł które krytykowały samowładztwo, dziś natomiast nikt nie ma odwagi tworzyć sztuki która krytykowałaby “czerwoną władzę”. Tadeusz Zakrzewski odkrywa kolejną metodę działań bolszewickiej władzy, mianowicie tendencję do kłamstwa. U bolszewików prawda jest relatywna, 2+2 równie dobrze może być 4 jak i 16, nauka jest o tyle tolerowana o ile służy sprawie KPZR. Tak naprawdę nie jest istotne czy wypowiedziane słowa są fałszywe czy prawdziwe, bardziej istotne jest to kto te słowa wypowiedział, w ten sposób budowano kult jednostki, Stalin miał zawsze rację, nieważne czy podpisywał pakt Ribbentrop- Mołotow, czy przeprowadzał czystkę 1937r. czy przeprowadzał forsowny proces industrializacji oraz kolektywizacji. Sowieci dali legitymizację kłamstwu, spowodowali sytuację w której kłamstwo nabrało mocy, jeśli fakty są sprzeczne z postawioną tezą którą władze bolszewickie postanowili potwierdzić, tym gorzej dla prawdy. Dokonano gwałtu na prawdzie, zaczęto kierować się zasadą społecznej słuszności, zaś wobec nieprzekonanych stosować presję społeczną, niszczyć tych ludzi, nazywać wrogami ludu, kułakami, imperialistami i innymi wyszukanymi przezwiskami. W Pepeszkach wywózki zaczynają się 17 czerwca 1940r., spowodowane jest to tym iż pewien samozwańczy prorok , Oluk zapowiada cud. Sowieci są przekonani iż nic nadzwyczajnego nie będzie miało miejsca, planują aresztować ludzi przybyłych do Popiszek, wyczekujących cudu. Mieszkańcy wioski pozostają bierni wobec wywózek, w zdecydowanej mierze pozwalają się wywieźć, w żaden sposób nie protestują, być może uważają iż sprzeciw i tak niczego nie zmieni a wręcz może spowodować pogorszenie ich sytuacji. Ewenementem jest kupiec Rajkiewicz, który przekupuje urzędnika by skreślił Go z listy osób przeznaczonych do deportacji. Józef Mackiewicz swoją książką pokazuje prawdę która dla wielu jest niewygodna, przecież ludzie którzy podjęli współpracę z komunistycznym, bolszewickim reżimem nada żyją, też Ci z Kresów z Lwowa, jak absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza, Mieczysław Widaj, tak samo Ci z Wileńszczyzny czy też z Grodzieńszczyzny. Jako historyk niezmiernie się cieszę że bada się niemieckie zbrodnie na Kresach vide Ponary, jak też sowieckie. Wracając do książki, Pawłowi nasuwają się refleksje dlaczego tłum nie występuje przeciwko Sowietom, którzy znajdują się w mniejszości. Nie wiadomo czy czekają oni na cud, pewne jest że przegrali, tak jak mój Dziadek który w Mierzańcach stracił posiadłość i w bydlęcym wagonie był wywieziony na Wschód, na Syberię, pod Archangielsk. Wileniacy poddali się bolszewikom, liczyli na cud ze strony Boga dany z góry lecz ten żadnego im nie zesłał co spowodowało że poddali się. Możemy gdybać iż niektórzy z nich uznali że taka jest kolejność dziejowa, “ukąszenie heglowskie” i że tak po prostu ma być. Chłopi którzy od lat byli ciemiężeni nie widzieli sensu walki, uważali zapewne że tak czy inaczej będą poddani panom a co to za różnica czy tym czy innym. Z czasem jednak chłopi dostrzegli iż bolszewicy są bardziej surowi, bezwzględni w egzekwowaniu tego co zamierzają osiągnąć jak zboże czy mięso. Paweł ma żonę Martę, jednak po kryjomu spotyka się z Weroniką, córką kupca. Weronika poznana na stacji kolejowej wyda się Pawłowi kobietą o szczególnym pięknie, do tego jest niewinna oraz zagubiona a tego rodzaju kobiety zwykle przyciągają do siebie mężczyzn. Z czasem Paweł traci zainteresowanie nową oblubienicą, ta zaś zawiedziona straszy Go że o wszystkim doniesie. Bohater ma żonę więc sporo ryzykuje, do tego zawiedziona, odrzucona kobieta mogłaby na Niego donieść, zadenuncjować Go do komórki tutejszej partii bolszewickiej. Wernika jednak w ten sposób nie postępuje, co więcej pomaga Pawłowi oraz Jego małżonce, Marcie. Weronika ratuje parę przed wywózką. Weronika jest romantyczką zakochaną w Pawle, marzy o kochanku i jest obojętna w stosunku do męża oraz licznych adoratorów. Kobieta nie obawia się zagrożenia, jedyne o czym pragnie to by Paweł uciekł wraz z Nią, z czasem jednak kobieta staje się coraz bardziej zaborcza oraz zazdrosna o małżonkę Pawła, o Martę. W końcu zdaje sobie sprawę iż Paweł nie zostawi Marty i postanawia o Nim zapomnieć, jednak w końcu poświęca się dla Niego, wiedząc że prawdopodobnie nie ma już powrotu do sielskiego życia u boku męża. Weronika kocha Pawła w sposób bezwarunkowy, jest zdolna dla Niego do wszelkich poświęceń. Paweł początkowo jest zafascynowany cielesnością kobiety, nie patrzy na Jej cechy wewnętrzne ale kieruje się pożądaniem do kobiety która pociąga Go pod kątem erotycznym. Należy stwierdzić że ta relacja, podejście do Marty ewoluuje, z czasem postanawia zrezygnować z relacji z Weroniką. Powodem dla którego zaczął romans był fakt iż własna żona nie pociąga Go już tak jak wcześniej, znudził się Nią. Paweł wybiera żonę, Weronika była dla Niego jedynie zabawką, odskocznią od trudów życia. Mężczyzna dojrzewa, początkowo kieruje się cielesnością, z czasem dostrzega i coraz bardziej docenia miłość żony. W końcu Paweł jawi się jako dojrzały mężczyzna stroskany o zdrowie małżonki. Marta jest oddana małżonkowi, jest Mu wierna choć zdaje sobie sprawę iż On może nie być Jej wierny w 100%, kobiety wyczuwają takie rzeczy. Marta mimo iż nie jest już tak pociągająca dla mężczyzn pod kątem seksualnym nie traci pewności siebie, rysuje nam się jako mocna kobieta, daje małżonkowi do zrozumienia iż wie o Jego skokach w bok, pomimo tego nie rezygnuje ze wspierania małżonka co znaczy iż nadal Go kocha, że chce walczyć o ten związek. Marta nie pozwala mężowi na upodlenie się, ostrzega Go by nie tworzył sztuk w duchu realizmu socjalistycznego, prawdopodobnie bardzo dobrze Go zna, wie jaki jest, że nie nadaje się na twórcę takiej “sztuki”. Marta rysuje się jako dobra żona, której uczucie względem męża jest szczere, jest Mu oddana. Tak naprawdę jest to postać wielce enigmatyczna, niewiele o Niej wiemy. Utwór Mackiewicza osadzony jest w świecie realistycznym, co więcej sam pisarz utwierdza czytelnika w przekonaniu iż zdarzenia opisane miały miejsce. Jest to powieść polityczna, która obejmuje zagadnienia tzw. “pierwszej okupacji sowieckiej”. Utwór składa się z trzech części a mianowicie, “ Karol”, “Tadeusz” i “Weronika”. Wielkim plusem jest to jak umiejętnie pisarz kreśli złożone, wielowymiarowe osobowości, nie ma tutaj bohaterów miałkich, każdy z nich swoją postawą obrazuje jakąś postawę, zachowanie, stosunek względem Sowietów. Paweł jest zadeklarowanym anty- komunistą, podobnie jak pisarz książki, dba o byt swój i swojej rodziny, jednak posiada swe wady vide romans z Weroniką. Jedynym bohaterem który został przez pisarza wyidealizowany jest Tadeusz Zakrzewski, nie wikła się w zdrady, skupia na walce z sowieckim okupantem, czyni to na różne sposoby. W ostatecznym rozrachunku poddany zostaje aresztowi, dotkliwie pobity, prawdopodobnie ginie, choć nie mamy pewności czy rzeczywiście traci życie, choć znając metody działania NKWD, GPU i wCzK zapewne traci życie. Tak jak już stwierdziłem, książka nie napawa optymizmem, opisana historia miała miejsce i było to przekreślenie polskości ziem wschodnich, tzw. Kresów II RP. Litwa została zsowietyzowana, Polacy musieli iść na zgniłe kompromisy, wielu z nich potraciło życie na Syberii bądź też w kazamatach bezpieki. Prawda która jest opisywana w książce dla wielu jest niewygodna, wiele osób jeszcze żyje, oni albo ich potomkowie i nie dopuszczają do siebie prawdy o tym kim byli ich Dziadkowie, że np.. uczyli jak jeden z bohaterów książki zasad leninizmu i stalinizmu/ MELS, dialektyki materialistycznej. Wielu ludzi musiało się upodlić, była t cena jaką zapłacili by móc przeżyć. Bardzo dobrze że tego typu książki mogą być dziś promowane, zwłaszcza w Wilnie które z czasem stało się stolicą Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Tego typu książki zwłaszcza dziś kiedy to w Gelsenkirchen powstają postumenty W. I. Lenina powinny być szczególnie promowane, bo mało kto z takim kunsztem opisuje zbrodnie bolszewizmu, to jakimi sposobami kierowali się bolszewicy jak Józef Mackiewicz. Świat bolszewicki jest przerażający, nikomu nie zależy by Mu było dobrze, ważniejsze jest to żeby sąsiadowi było gorzej, by to On klepał większy głód, by to On był bardziej ciemiężony aniżeli my. Należy dostrzec że wolność nie jest nigdy dana raz na zawsze a ludzi którzy chcieliby powrotu tamtych czasów wciąż nie brakuje. Cały czas na całym świecie funkcjonują partie głoszące swym programem marksizm- leninizm, który przyciąga do siebie swym programem młodych, nieświadomych ludzi. Józef Mackiewicz, napisał cudowną książkę która może stanowić odtrutkę dla wszystkich którzy zostali uwiedzeni przez hasła bolszewickie, o powszechnej sprawiedliwości, równości społecznej, o chlebie, pokoju oraz braku wyzysku. Mackiewicz jak mało kto opisuje że rzeczywistość bolszewicka była odmienna od tego co głosiły wzniosłe hasła bolszewickie. Józef Mackiewicz może być jednym z tych twórców, którym należy się palma pierwszeństwa w walce ze stalinizmem oraz z neo stalinizmem. Jego świadectwo jest o tyle istotne iż On tam wtedy był, widział jak władzę na Wileńszczyźnie wtedy jeszcze należącej do Polaków przejmują bolszewicy, jak cywilizację europejską, opartą o greckie poczucie piękna oraz rzymską ideę prawa i praworządności zastępuje bolszewicki, radziecki bezład, terror, gwałt i przymus. Świadectwo Mackiewicza jest przejmujące, podczas organizowanych przeze mnie spacerów śladami komunistycznych katowni oraz budowania się aparatu represji będę sięgał po twórczość Mackiewicza, do którego odwołuje się nawet Tadeusz “Tadek” Polkowski który śpiewa “ tylko prawda jest ciekawa jak mówił pewien pisarz, On ją znał i katyńskie groby widział, w alianckiej propagandzie Stalin to miły gość z wąsem…”. Właśnie, dziś mamy obowiązek podążać za Józefem Mackiewiczem, odkłamywać historię, takie jest nasze zadanie. Kolejna książka po jaką sięgnę to “Nie trzeba głośno mówić”. Może mój zasięg jest niewielki, jednak wierzę że nawet jeśli garstka ludzi podczas moich spacerów dowie się o tym “jak było naprawdę” i pójdą z tym przekazem który wysłał Józef Mackiewicz w świat to przysłuży się to prawdzie. Dziś jest łatwiej, w szkole możemy nauczać o Katyniu, jednak w latach kiedy to tworzył Józef Mackiewicz by pisać w ten sposób należało mieć odwagę, takie pisanie kosztowało. Przez lata twórczość Mackiewicza była cenzurowana w kraju, inny pisarz ale np.. za samo posiadanie “Historii Komunistycznej Partii Polski” J. A. Reguły można było trafić do więzienia, więc żeby odkłamać historię trzeba poświęcić wiele lat ale myślę że warto bo to przyniesie triumf prawdzie.

Streszczenie

“Droga donikąd” stanowi kronikę okupacji Wileńszczyzny przez ZSRR w latach 1940- 1941. Opowieść zaczyna się 5 sierpnia 1940r. Kiedy ZSRR włącza Litwę, zaś kończy w przeddzień wybuchu wojny niemiecko- sowieckiej, która wybuchła według planów “Operacji Barbarossa”, więc historia ta kończy się 21 VI 1941r. Mackiewicz opisał tzw. pierwszą okupację sowiecką. Pierwsze wydanie książki ukazało się w 1955r. Wielu moich Uczniów o tych wydarzeniach wie z utworów Tadeusza Polkowskiego, “Major Łupaszko cz. I”, nie jestem polonistą ale jako historyk uważam że młodzieży trzeba te tematy przedstawiać. W mojej pracy też konfrontuję fragmenty książki Mackiewicza z tym co opisał Tadeusz Polkowski.

“… Ty uciekasz im po chwili – i do Lwowa.
Później do Wilna, gdzie ciężarna żona,
na Zachodzie ma powstać Armia Polska.
I Wilno, kochane Wilno, z rąk do rąk,
wywożą Polaków w Syberii głąb!
Litwini witają najeźdźców serdecznie,
dla Polaków jest coraz niebezpieczniej.
W tym czasie, w tych miejscach dzieją się koszmary,
ludobójstwo zbiera żniwa, krew piją Ponary”.

Opisy te zgadzają się z tym co opisuje pisarz, o deportacjach, o Wilnie które przechodzi z rąk Sowietów w ręce Niemców i na odwrót. Pamiętajmy że pisarz w drugiej części dylogii, w “ Nie trzeba mówić głośno” opisze dalszą część losów Wileńszczyzny czyli lata 1941- 1945. Konfrontuję również opisy pisarza z tym co opisuje Tadek.

“… Pierwszą okupację pamięta bardzo dobrze,
wie, że współpracę z Sowietami kończy pogrzeb”.

Pisarz opisuje wejście Sowietów do Litwy jako zderzenie kultury z antykulturą. Głównym bohaterem utworu jest Paweł, o którym wiemy tyle że postać ta nawiązuje do postaci pisarza. Paweł jest najważniejszym bohaterem utworu, jest przystojny, podoba się Kobietom. Postać Pawła łączy Weronikę, Karolinę oraz Tadeusza którzy dają nazwy poszczególnym rozdziałom książki. Paweł jest dziennikarzem, mieszka wraz z żoną Martą pod Wilnem. Paweł jest krytycznie nastawiony do nowej władzy, nie chce się uwikłać w system bolszewicki, dlatego też podejmuje się różnych prac, jest drwalem, furmanem, przemytnikiem. Paweł ubiera się skromnie, cechuje Go wrażliwość na krzywdę bliźnich. Tadeusz Zakrzewski jest jedyną postacią opisaną w książce która jest w 100% krystaliczna, pozbawiona wad, jest to żarliwy anty- komunista, Swoje pseudonimy Tadeusz bierze od największych polskich patriotów, “Pileckiego” i “Skarbek”. Nie znając biografii pisarza samo to może nam sugerować iż po zakończeniu II Wojny Światowej, tworzył na emigracji. Tadeusz jest przemytnikiem, Ojciec Tadeusza był rosyjskim oficerem. Jak dowiemy się od opisanego w książce księdza który stracił wiarę i musi się ukrywać że “nic tak się nie różni jak rosyjskość oraz radzieckość”. Tadeusz planuje zamordować Karola, o którym się dowiaduje że zaczął współpracę z bolszewikami. Tadeusz jest doskonałym mówcą a nawet filozofem, który dobrze wie na czym polega siła bolszewików, mianowicie na tym że z kłamstwa uczynili prawdę i podają ją jako pewne wartości absolutne z którymi nie można się nie zgadzać, w innym razie zostanie się oskarżonym o bycie “wrogiem ludu” bądź też “szpiegiem imperializmu”, “ V kolumną”. Tadeusz jest idealistą a opór przeciwko bolszewikom stanowi jedyne zagadnienie którym się zajmuje. Prawdopodobnie Tadeusz traci życie z rąk wCzK. Karol jest bohaterem który początkowo jest przeciwny bolszewikom, z czasem jednak podejmuje współpracę. Paweł nie mogąc się pogodzić z tym że kolega zaczyna wykładać zasady MELS, materializmu dialektycznego zrywa znajomość, przyjaźń nie wytrzymuje próby czasu. Rodzina Karola posiadała majątek ziemski nad Dźwiną, przed wojną uczył się u oo. Jezuitów, następnie na Uniwersytecie. Karol jest lojalny wobec przyjaciół, mimo że Paweł się od Niego odwrócił to On ostrzega Jego małżonkę iż grozi im aresztowanie i deportacja. Karol zaczyna twierdzić iż stalinizm daje powszechną równość. Paweł jest zdziwiony że przyjaciel zaczął współpracę z bolszewikami. Karol jest postacią enigmatyczną, skrytą, jest człowiekiem nieprzewidywalnym. Karol nie jest postacią jednoznacznie negatywną, jest słabszy psychicznie i mentalnie od Pawła, łatwiej ulega presji tak jak Konrad, postać drugoplanowa powieści który też uległ. Weronika jest kochanką Pawła, bohater ulega w ten związek by zapomnieć o szarzyźnie dnia codziennego. Kobieta podoba się Mu pod względem fizycznym, jest ładniejsza od Marty. Weronika ma 28 lat, jest żoną kupca Wincentego Rojkiewicza, handlarzu bydłem. Weronika początkowo wydaje się być nieśmiała, jednak to tylko pozory. Miłość do Pawła jest miłością Jej życia, marzy by z Nim uciec jak najdalej od Wileńszczyzny. Paweł nudzi się kochanką, poświęca kobiecie coraz mniej czasu, co powoduje iż zaborcza Weronika postanawia się na Nim zemścić, co ostatecznie nie ma miejsca, co więcej pomaga Jemu oraz Marcie ukryć się przed bolszewikami. Weronika symbolizuje w powieści miłość romantyczną. Weronikę możemy przyrównać do Jagny z “Chłopów”. Konkluzje płynące z powieści nie nastrajają optymizmem. Archimandryta Serafin pokazuje proces niszczenia przez bolszewików religii, brał udział w życiu politycznym emigracji rosyjskiej. Opisuje że cerkiew została zniszczona natomiast Kościół Katolicki ta droga czeka, powoli, etapami, nawet patriarcha jest posłuszny NKWD a zaczęło się od kompromisów, przedstawia historię Tichona. Podobno Tichon był tym którego cenił sam W. I. Lenin ale nie chcę popadać w dygresję. Serafin uważa bolszewizm za wirus który zmienia cywilizację europejską na bolszewicką, jest realistą, przejrzał bolszewizm. Po carskiej Rosji został jedynie język, naród to nie język to jego literatura, pieśni, język. Gogol pisał „Rewizora” za panowania cara Mikołaja I, „żandarma Europy” który pozwalał na wykpiwanie ustroju, tak pisali Dostojewski czy Szczedrin, w Rosji bolszewickiej należy kłaniać się ustrojowi panującemu, „klasie robotniczej”. Dziś pije się wódkę za życie Stalina, społeczeństwo radzieckie to naród konfidentów zaś rosyjski to był naród spiskowców kochających stepy a nie fabryki, huty, kominy fabryczne. Pisarz opisał również proces przesłuchania, ucieczki z NKGB. Więziony miał szczęście gdyż leżał jeszcze śnieg, gdyby „wiosna przyszła wcześniej” zapewne połamałby nogi. Chłopi są ograbiani ze zboża, nakładane są obowiązkowe dostawy zboża, których chłopstwo nie jest w stanie wytworzyć. Pojawiają się ludzie którzy oddają wszystko byleby tylko zadowolić władze radzieckie. Pokazany jest mechanizm za pomocą którego Sowieci zniewalają umysły i dusze ludzkie. Pojawiają się ludzie którzy uważają że „Rosjanom trzeba wyjść na spotkanie”. Wielu Litwinów nie stawia oporu względem Sowietów, mawiają iż „o nowych aresztowaniach prawie nie słychać”. Krukowski jest przykładem konformisty, takich było wielu więc wszelki opór mógł się wydawać drogą donikąd. Wprowadzono czas moskiewski. Wielkie Księstwo Litewskie stawało się Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką. Nadzieje które mieli Litwini okazały się płonne bo w Moskwie opracowywano już plany deportacji z obszarów Litwy, Łotwy oraz Estonii będących tzw. Republikami Nadbałtyckimi. Spryt Sowietów polegał na tym że proces ten miał być przeprowadzony „bez hałasu i paniki”. Opowieść kończy się 21 VI 1941r., w przeddzień najazdu III Rzeszy na ZSRR. Możemy mniemać iż Paweł z żoną ocalili swe życia.

Problematyka

Józef Mackiewicz jak nikt inny potrafi opisać sytuację jaka spotkała Kresy II Rzeczpospolitej, w momencie wkroczenia na te ziemie Sowietów. Pisarz opisuje okres tzw. pierwszej okupacji, która trwała do czasu agresji niemieckiej na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś akcja utworu kończy się w przeddzień tegoż to ataku, który Adolf Hitler przeprowadzał w ramach Operacji Barbarossa. Czytelnik może zobaczyć jak wydarzenia traumatyczne, wpływają na psychikę jednostek. Płk. Aleksander Krzyżanowski ps. „Wilk” powiedział, iż tak się zachowają Rosjanie na obszarze całej Polski, jak uczynią to na Kresach, były one swoistym papierkiem lakmusowym. Stalin nie tylko chce, ażeby stare instytucje zostały zastąpione nowymi, dąży On do tego by nastąpiły przemiany społeczne na wielką skalę, Jego aspiracją jest przemiana stosunków narodowościowych, przeprowadzenie kampanii przeciwko Polakom. Zamiarem Sowietów było by Kresy „były wolne od Polaków”, dlatego też bolszewicy wchodząc do Wilna, na Wileńszczyznę przeprowadzali deportację Polaków za Ural na szeroką skalę. Bolszewicy chcą przedstawić świat kapitalistyczny, wolnorynkowy jak było to w II RP jako skompromitowany, zarówno fizycznie jak też pod względem moralnym. Doprowadzić do takiej sytuacji by ludzie myśleli w pewien określony sposób, historycy określają taki stan „ukąszeniem heglowskim”, tzn. by ludzie uwierzyli iż radziecki komunizm jest naturalną konsekwencją logiki dziejów. Na Wileńszczyznę wkracza cenzura, zaczynają powstawać socjalistyczne rozwiązania gospodarcze, pojawiają się placówki kulturalno- oświatowe, gdzie politrucy mają zgodnie z kursem partii WKP (b) zacząć uczyć po nowemu, zgodnie z ideologią MELS. Wprowadzane rozwiązania a więc:
kolektywizacja rolnictwa na wsiach

nacjonalizacja, czyli upaństwowienie przemysłu w ośrodkach miejskich

skutkują problemami, typowymi dla socjalistycznego ustroju gospodarki. W każdym państwie czy obszarze, kończy się to tym samym, wzrostem cen, spekulacją czyli czarnorynkowym handlem, wzrostem wysokości podatków/ opodatkowania. Zwykle gdy na dany obszar wchodzą bolszewicy, dochodzi do niesnasek o podłożu etnicznym, tak też było na Wileńszczyźnie doby pierwszej okupacji. „Droga donikąd” to również opowieść o miłości, o życiu, o kształtowaniu dróg zawodowych, podejmowaniu istotnych dla dalszego życia kroków. Pisarz stawia trudne pytania, pokazuje zarówno buntowników, mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy nie chcą Sowietów, jak też konformistów, którzy spełniają to, czego chce od nich zwierzchnik/ okupant radziecki. Pisarz kreśli negatywną refleksję, mianowicie że wielu a w zasadzie należy rzec, że większość Wileniaków godzi się na przyjęcie nowych realiów, stara odnaleźć w nowej rzeczywistości. Myślę jednak, że nie możemy od nikogo żądać bohaterstwa, za Sowietami stało wojsko, aparat represji który byłby w stanie zgnieść wszelki bunt. Józef Mackiewicz, jako jeden z pierwszych w sposób niezwykle dokładny opisuje proces powstawania nowego typu człowieka, mianowicie homo sovieticus. Niektórym mieszkańcom Wileńszczyzny, zwłaszcza tym niebędącym Polakami udaje się robić karierę w nowych realiach vide Wulfke, Raczenko.  Bardzo dobra książka, do której jednakże należy dojrzeć by móc ją w pełni zrozumieć.

Geneza utworu i gatunek

„Droga donikąd” Józefa Mackiewicza stanowi powieść realistyczną i polityczną. W książce tej znajdziemy narratora trzecioosobowego, który kreśli wydarzenia w sposób obiektywny, utwór zaś jest trzyczęściowy. Pisarz stworzył bohaterów złożonych, którzy podczas trwania utworu, przechodzą metamorfozę. Tym co powoduje, że utwór ten jest powieścią realistyczną to jasno określony czas vide pierwsza okupacja, natomiast niedookreślone pozostały wszystkie miejsca. Postaci są zindywidualizowane, posługują się odpowiednim do swojej roli językiem. Pisarz dokonał trudu, ażeby opisać scenerię, tło wydarzeń, zwróćmy uwagę na dokonane przez Mackiewicza opisy wiejskich chat, przyrody oraz warunków życia mieszkańców Wileńszczyzny, wszystko to razem powoduje, iż dzieło czyta się niezwykle płynnie i z wielką przyjemnością
Nazwa „Wilno” nigdzie nie pada, natomiast my wiemy, że również tu ma miejsce akcja. Dla Mackiewicza jest to miasto istotne, do którego przeniósł się mając 5 lat. Pisarz znany był z pisania powieści politycznych, vide „Lewa Wolna” czy właśnie niniejsze dzieło. Mackiewicz był patriotą, walczył w wojnie z bolszewikami w 1920 r. „Drogę donikąd” napisał celem przybliżenia czytelnikowi realiów życia na Kresach w okresie, kiedy na Wileńszczyznę weszli bolszewicy. Co cenne to fakt, iż dzieło napisał również w oparciu o własne przeżycia i wyciągnięte z nich wnioski. Postać Pawła stworzył nie jako własne alter ego, jednak można się dopatrzyć licznych analogii. Żeby zrozumieć przesłanie, radzę przeczytać również „Nie trzeba głośno mówić”, gdyż z ” Drogą donikąd” wspólnie tworzą dylogię.

Czas i miejsce akcji

„Droga donikąd” stanowi pierwszą część dylogii Józefa Mackiewicza, drugą częścią jest „Nie trzeba głośno mówić”. Pierwsza część stanowi kronikę okupacji Wileńszczyzny, podczas tzw. Pierwszej Okupacji. Akcja książki zaczyna się w sierpniu 1940 r., natomiast kończy w czerwcu 1940 r., na kilka dni przed agresji Adolfa Hitlera na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, na mocy Operacji Barbarossa.
Wielkim atutem książki, jest fakt, iż pisarz sięga do wydarzeń sprzed Wielkiej Rewolucji Październikowej, do 1901 r. Są to wartościowe opisy, gdyż narrator wraca do czasów, gdy późniejsi twórcy „czerwonego terroru” vide Feliks Edmuntowicz Dzierżyński, sami byli więźniami, odbywał karę w Aleksandryjsku pod Irkuckiem. Jest to wartościowe, gdyż rysuje, nakreśla Czytelnikowi jakie były różnice między bolszewizmem a reżimem carskim. Pisarz zamieszkujący Wileńszczyznę, akcję umieścił podczas I okupacji, jednakże „robi wycieczki” do przeszłości celem zdemaskowania „dyktatury proletariatu”. Bardzo ważne jest, że pisarz, kreśląc losy Polaków na Wileńszczyźnie okresu I okupacji, bazuje na własnych doświadczeniach. Doskonale wiedział jako świadek historii, jak na Kresach rysowała się historia różnych warstw społecznych, chłopów, inteligentów. Józef Mackiewicz kreśli sytuację Polaków na tamtych terenach, wskazuje w jak bardzo dużym stopniu była to ludność krzywdzona, w szczególny sposób narażona na dyskryminację, deportację. Bolszewicy szczególnie nienawidzili Polaków, za to ludność narodowości litewskiej była na korzystnej pozycji. Stalin chciał litewskiego Wilna. 21 VII 1940 r. formuje się Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, 3 VIII tego samego roku następuje jej wcielenie do ZSRR. Wydarzenie to staje się jakoby tłem dla romansu Pawła z Weroniką. Akcja rozgrywa się w Wilnie, choć nigdzie nazwa stolicy obecnej Litwy nie pada, również pod Wilnem jak też w Ejszyszkach, gdzie Paweł podróżuje wraz z Tadeuszem Zakrzewskim oraz na obszarze Popiszek, które mają być miejscem, gdzie rzekomo nastąpi cud, za sprawą Oluka.

Bohaterowie

W „Drodze donikąd” Józef Mackiewicz kreśli wiele niezwykle ciekawych postaci.
Paweł jest przedwojennym dziennikarzem, Jego celem jest zachowanie niezależności myślenia, nie ulec zniewoleniu. Paweł nie chce ulec procesowi, który ma z Niego uczynić „homo sovieticus”. Otrzymuje propozycję pracy dla komunistycznego teatru, jednakże rezygnuje z tej pracy, kiedy okazuje się, iż miałby być sprężynką w systemie realizmu socjalistycznego, dla Niego takie tworzenie to szmira.

Marta jest żoną Pawła, Kobieta zdaje sobie sprawę, iż ten jest uwikłany w romans z Weroniką, jednakże nie czyni z tego powodu zarzutów. Marta w trudnych czasach „pierwszej okupacji” skupia się przede wszystkim na gospodarstwie. Marta jest Kobietą, co z kolei powoduje, iż jest emocjonalna, z jednej strony odradza mężowi pracę dla sowieckiego teatru, jednakże gdy sytuacja staje się trudna, zarzuca małżonkowi, iż ten nie współpracuje z bolszewikami, co przyniosłoby im pieniądze, stabilizację, mniej musieliby obawiać się deportacji na Syberię.

Weronika Rojkiewicz jest Kobietą, która nie czuje się szczęśliwa w małżeństwie, wraz z mężem zbiła majątek na handlu bydłem. Weronika jest kochanką Pawła, jednakże mężczyzna po początkowym zafascynowaniu tą niewątpliwie piękną Kobietą odrzuca Ją. Weronika pozostaje mimo wszystko lojalna względem Pawła, w sytuacji, kiedy to małżonkowie, Marta i Paweł znajdują się w kryzysowej sytuacji, gdy są zagrożeni perspektywą wywózki, z narażeniem życia ratuje ich. Sama w ten sposób naraża się na zaaresztowanie.

Karol to przyjaciel Pawła, kiedyś posiadał znaczny majątek. Postać tę możemy określić jako karierowicza. Dla własnych, partykularnych korzyści zatrudnia się na Uniwersytecie Robotniczym, na którym wykłada zasady „marksizmu- leninizmu”, czyli dialektyki. Karol zachłysnął się możliwościami, które otrzymał od nowej władzy, co z kolei spowodowało iż zerwaniu uległa Jego przyjaźń z Pawłem.

Tadeusz Zakrzewski pochodzi z Wołynia. Jego Ojcem jest oficer armii rosyjskiej, dawniej pracował jako agent ubezpieczeniowy, obecnie natomiast zarobkuje na chleb parając się handlem czarnorynkowym, jakbyśmy powiedzieli działa w szarej strefie. Jako osoba której bliski jest kapitalizm, nienawiścią darzy nową władzę, która postuluje upaństwowienie. Tadeusz buntuje się przeciwko bolszewikom, pragnie wystąpić przeciw nim zbrojnie, co więcej ma marzenie, ażeby zamordować Józefa Stalina. Tadeusz zostaje aresztowany, tak naprawdę nie wiemy jak dalej toczą się Jego losy, jednakże możemy wnioskować, iż niezbyt fortunnie.

Andrzej Bożek jest synem kułaka, pragnącym zapracować na zaufanie bolszewików do Jego osoby.

Michał Zajcew jest gorliwym Enkawudzistą, który prowadził proces Pawła. Jest to mężczyzna wierzący w bolszewizm, ponadto z racji młodego wieku, pełen pasji oraz entuzjazmu.

Raczenko wraz z żoną Katarzyną są oddani nowej władzy, przybyli jako ideowi komuniści z Białoruskiej SRR, by wprowadzać nowe porządki. Raczenko pełni funkcję politruka, zaś małżonka jest zarządcą kooperatywy po szkole agitatorów.

Antoni Rymaszewski to zaradny stolarz.

Franciszek spod lasu to konfident, donoszący na członków lokalnej społeczności do bolszewików.

Inne postaci które możemy odnaleźć na kartach książki to Laszowski, Jan Chont, czyli Białorusin, który w wyniku lęku o syna popada w obłęd, Dawidowski który popada w ruinę, kiedy bolszewicy którzy weszli na Wileńszczyznę zadecydowali o upaństwowieniu, Oluk Smolski, Wulfka, Szloma Kowalski oraz Hackiel Goldman. 

Plan wydarzeń

Część I – Karol
1) powrót Pawła z Karolem z pracy, rozmowa na temat nowej, wojennej rzeczywistości
2) pojawienie się NKWD w lesie, Sowieci czują się na Wileńszczyźnie doby pierwszej okupacji jak u siebie
3) spotkanie Pawła z Weroniką, mężczyzna ma dosyć swojego monotonnego życia u boku żony
4) nastanie wiecu przedwyborczego
5) spotkanie u Franciszka z lasu
6) ostrzeżenie ze strony Oli, która dostrzega sowieckie zagrożenie
7) zmiana pracy przez Pawła
8) trudne dylematy, które muszą podjąć mieszkańcy Wileńszczyzny, ocenienie we własnym sumieniu na ile można pójść na ustępstwa względem Sowietów
9) karanie opornych, niszczenie elementu polskiego, znienawidzonego przez Sowietów w zasadzie od II poł. lat 30. XX w., od chwili rozpoczęcia tzw. operacji polskiej m.in. aresztowanie Konrada 
10) spotkanie Pawła z Serafimem, owocujące decyzją głównego bohatera o niemożności podjęcia zatrudnienia w sowieckim teatrze 
Część II – Tadeusz 
1) spotkanie Pawła z Tadeuszem Zakrzewskim, zdeklarowanym anty- bolszewikiem 
2) próby zarobkowania w Ejszyszkach, walka o byt
3) pożyczka
4) podjęcie przez Pawła zatrudnienia jako furman 
5) pomoc ze strony Tadeusza, wyciągniecie przez Niego pomocnej ręki do Pawła
6) trudna rozmowa pomiędzy Pawłem a Karolem, zerwanie przyjaźni podyktowane przejściem Karola do obozu komunistów, m.in. wykładanie na sowieckim uniwersytecie 
7) podjęcie przez Pawła działań opozycyjnych względem „czerwonych” 
8) aresztowanie Tadeusza 
9) informacja o aresztowaniu ludności polskiej, deportacji na Syberię 
10) przesłuchanie
11) scysja z gajowym
12) święto pracy – 1 V
Część III – Weronika 
1) proroctwo Oluka
2) dojrzenie Weroniki do zerwania z Pawłem
3) masowe deportacje ludności polskiej na Syberię
4) ostrzeżenie skierowane do Pawła, iż grozi Jemu i małżonce zesłanie na Syberię
5) ucieczka Pawła z żoną, pomoc udzielona parze przez Weronikę
6) choroba Marty, małżonki Pawła
7) spotkanie z Wulfke
8) oczekiwanie na cud, aresztowanie fałszywego proroka Oluka 
9) wywiezienie Weroniki
10) podróż Pawła z Martą w nieznane, czyli tytułowa droga donikąd

Najważniejsze informacje

Autorem dylogii „Droga donikąd” oraz „Nie trzeba głośno mówić” jest Józef Mackiewicz. Krytycy literaccy dopatrują się analogii pomiędzy postacią Pawła, głównego bohatera dylogii a osobą pisarza. Pisarz podobnie jak bohater „Drogi donikąd” Paweł znalazł się w konflikcie z władzami sowieckimi, które weszły na Kresy Wschodnie wraz z tzw. pierwszą okupacją sowiecką. Dla Czytelnika ciekawe w „Drodze donikąd” mogą wydać się wątki związane z wyznaniem prawosławnym, pisarz przeszedł również na prawosławie. Spotkanie Pawła z archimandrytą Serafimem, było w dziele celowe, Mackiewicz chciał pokazać heroizm oraz martyrologię rosyjskiej cerkwi prawosławnej. Józef Mackiewicz nie był rusofobem, Czytelnikowi ciekawe może wydać się stwierdzenie, iż nie ma narodów bardziej różniących się od rosyjskiego oraz sowieckiego. Paweł, bohater dylogii Mackiewicza zarobkował w ten sam sposób co sam pisarz, był woźnicą. Józef Mackiewicz często sam siebie określał jako „furmana konnego wozu ciężarowego”. Pisarz wraca do początków ruchu komunistycznego, wraca do czasów, kiedy to „Feliks, syn Edmunda Dzierżyński” sam był więźniem. Józef Mackiewicz pisze dzieło za pomocą którego obnaża cały ruch bolszewicki, że źle nie zaczęło się dziać za rządów Józefa Stalina w ZSRR ale dużo wcześniej, jak mówi w godzinę śmierci jedna z postaci (do poprawiającej Mu poduszkę pod głową żonie) Fjoktist Jegorycz ” kiedyś w więzieniu było lżej, niż dziś na swobodzie”. Fjoktist umarł jeszcze przed likwidacją opozycji, czyli w momencie, kiedy działali jeszcze Konstytucyjni Demokraci tzw. Kadeci oraz Socjaliści- Rewolucjoniści, czyli Eserzy/ Eserowcy. Pisarz nakreśla w jaki sposób powstawało „państwo Stalina”, chociażby pisząc ” Michał, potem już, zdjął portrety Trockiego i Bucharina ze ściany, spalił je i wstąpił na służbę do GPU. Ciekawe są te fragmenty, choć należy stwierdzić, iż jest to przede wszystkim książka o tzw. pierwszej okupacji sowieckiej, kronika obejmuje okres od włączenia Litwy w dniu 5 VIII 1940 r. w skład republik radzieckich (w tym samym czasie Sowieci inkorporowali Łotwę oraz Estonię) aż po 21 VI 1941 roku, dzień później nastąpi agresja niemiecka na Sowiety. „Drogę donikąd” wydano po raz pierwszy w 1955 roku.