Droga donikąd

Książka Józefa Mackiewicza pt. “Droga donikąd” wywarła na mnie wielkie wrażenie. Powieść Mackiewicz została spisana w 1955r., w 2 lata po śmierci “wodza narodów”. Pisarz pisze że wszystkie postaci i zdarzenia stanowią odzwierciedlenie rzeczywistego życia, daje nam pewność że takie zdarzenia miały miejsce. Może byłoby inaczej gdyby mój Dziadek, nie pochodził z Wileńszczyzny, z mieszczącej się pod Wilnem wioski Mierzańce. Pisarz, Józef Mackiewicz choć urodzony w Petersburgu, związany był z Kresami Wschodnimi, z Kowieńszczyzną oraz Wileńszczyzną. Książka którą napisał stanowi studium sowietyzacji Kresów. Konfrontuję Jego opisy z tym co sam zgłębiłem jako przewodnik historyczny, zajmujący się historią II RP i okresu II WŚ, przypominam sobie postać płk. Aleksandra Krzyżanowskiego “ Wilka”, który mawiał że Sowieci wobec Polski zachowają się w ten sam sposób jak wobec Kresów. Przejmujący jest opis tworzenia się homo sovieticus, istoty która nie tyle dba o to by Jej samej było dobrze ile o to by innym było gorzej. “Droga donikąd” nie jest tylko pozycją polityczną, przebijają z niej wątki etyczne, doznawane dylematy natury psychicznej przeżywane przez pisarza. Fabułą powieści są losy Pawła, przedwojennego dziennikarza, będącego mieszkańcem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Paweł jest tą postacią z którą pisarz w jakimś stopniu się utożsamia, widzimy pierwsza okupację z Jego perspektywy. Jego celem jest uniknięcie uwikłania w system bolszewizmu, robi wszystko by nie być skalany ideą stalinizmu, brzydzi się “nową sztuką”, uważa ją za szmirę. Paweł odmawia podjęcia współpracy z NKWD, bohater nie potrafi być komunistą, nie umie wywiesić czerwonej flagi, tworzyć sztuk socrealistycznych. Czyny Pawła nie są wynikiem heroizmu, wynikają raczej z wewnętrznej niemożności spełnienia pewnych rzeczy. Paweł to postać z którą wielu z nas mogłoby się utożsamiać, nie jest krystaliczny, pozbawiony wad vide dopuszcza się zdrady małżonki ale kieruje się zasadami wewnętrznego systemu etycznego, posiada pewien pion moralny. Paweł pogardza postacią Karola, który ulega uwikłaniu, zaczyna wykładać marksizm- leninizm. Postawa Pawła jest wyjątkowa, większość ludzi w Wilnie podejmuje współpracę z reżimem stalinowskim. Maska ketmana stanowiła dla pisarza maskę bolszewickiego zniewolenia, Paweł nie podpisuje zobowiązania do współpracy, nie potrafi zostać TW. Bolszewizmowi poddają się różne warstwy społeczne począwszy od inteligencji na mieszkańcach wiosek kończąc, jest to bardzo smutna obserwacja. Paweł wraz z żoną ucieka przed deportacją, znajduje się w puszczańskim ostępie na drodze czyli na drodze donikąd. Pisarz skupia się w swoich opisach na okresi

“Droga donikąd” jest pierwszą częścią dylogii napisanej przez Józefa Mackiewicza. Kontynuację stanowi “ Nie trzeba głośno mówić”. Pisarz przenosi swojego czytelnika na Wileńszczyznę okresu tzw. “ pierwszej okupacji sowieckiej”, która miała miejsce w latach 1939- 1941. Tylko powierzchownie jest to pozycja o polityce, pisarz przede wszystkim skupia swą uwagę na zagadnieniach natury etycznej. Józef Mackiewicz był człowiekiem który posiadał kręgosłup moralny, mawiał o sobie “że sam jest sędzią w swojej sprawie”. Dziś może cieszyć że promowana jest w Wilnie Jego twórczość i właśnie ta książka, która doczekała się przekładu na j. litewski, przełożył Leonardas Vilkas. Tłumacz stwierdził że cenił pisarza za Jego anty nacjonalizm oraz za wrogość do komunizmu, dlatego też podjął się przekładu. Vilkas mówi iż miał problemy ze znalezieniem wydawcy, zaś same tłumaczenie nie było bardzo czasochłonne. Pisarz pozostał mało znany, prawdopodobnie dlatego że prawda którą pisze dla wielu jest niezwykle niewygodna. Akcja utworu rozgrywa się w podwileńskeij wsi a także w samym Wilnie, chociaż nazwa miasta nie pojawia się na stronach książki. Powodów dlaczego pisarz użył tytułu “ Droga donikąd” można znaleźć kilka, po pierwsze sama walka z komunizmem jest uważana za drogę donikąd, gdyż mieszkańcy sami siebie denuncjują. Paweł, główny bohater utworu jest antykomunistą, nie wiwatuje gdy inni to czynią, bądź czyni to z opóźnieniem co dostrzegają Jego sąsiedzi, Franciszek ostrzega Go by tak jawnie nie demonstrował swego negatywnego stosunku do bolszewizmu, bo może się to dla Niego źle skończyć. Przyjaciel Pawła, Karol wyjeżdża do miasta gdzie zaczyna uczyć marksizmu- leninizmu. Paweł który nie godzi się na podjęcie współpracy z komunistami znajduje się w coraz gorszej sytuacji finansowej, Jego bunt może okazać się właśnie taką drogą donikąd, pozbawioną sensu, bo co z Jego oporu skoro umrze z głodu, jaki to będzie miało sens, jak to się może przysłużyć sprawie. Sowieci dopuszczają się akcji deportacyjnej Polaków z ziem Kresów Wschodnich, ludzie Ci nie wiedzą gdzie będą wysyłani, czują się zagubieni, zdezorientowani. Kolejnym wytłumaczeniem może być ucieczka Pawła wraz z małżonką, przez Puszczę Rudnicką do Popiszek, do wioski gdzie mieszka kochanka bohatera. Rodzina Weroniki zostaje aresztowana i małżonkowie zmuszeni są radzić sobie sami. Czytelnik odkładając książkę ma wrażenie iż Paweł ocaleje, brakuje bowiem jedynie dwóch dni do agresji III Rzeszy na ZSRR. Józef Mackiewicz nosił w sobie wiarę i takie też przesłanie kieruje do czytelnika, adresata książki iż komunizm nie będzie trwał wiecznie, że bolszewicki, totalitarny system w końcu upadnie. Nie może przecież trwać w nieskończoność system oparty na pseudowartościach. Mackiewicz pisząc swój utwór traktuje Go jako stadium opisujące czym tak naprawdę jest bolszewizm, opisuje metody zastraszania, indoktrynacji oraz manipulacji. Drwal Franciszek mówi że bolszewizm dał ludziom siłę której nikt wcześniej nie miał, mianowicie że mogą donieść na swoich sąsiadów oraz przełożonych. Ludzie zaczęli obawiać się siebie nawzajem, byli osamotnieni, lękliwi, podzieleni. Artyści zmuszeni są pisać w duchu realizmu socjalistycznego, opiewać system. Wymaga się od nich tego żeby opiewali bolszewizm, co Paweł uważa za szmirę, karykaturę sztuki. Bolszewicy wykorzystują ten ludzki strach dla realizacji własnych celów, przestraszeni ludzie którzy obawiają się najgorszego, wywózki na Sybir, rozstrzelania gdy dostają propozycję stania się konfidentem na tego rodzaju propozycję przystają z radością gdyż oczekiwali najgorszego a ono nie przyszło vide casus Antoniego Rymaszewskiego. Komuniści dopuszczają się terroru zarówno natury fizycznej jak również psychicznej, dzięki temu trzymają społeczność w ryzach. Odpowiednio gratyfikują tych którzy godzą się na współpracę, Karol unika aresztowania gdyż wykłada zasady MELS, tym którzy nie walczą z komunizmem uczestniczą w procesie “ utrwalania władzy ludowej” obiecują iż nie spotkają się z nieprzyjemnościami, w ten to sposób dochodzi do powstania nowego rodzaju człowieka tzw. “homo sovieticus”. Paweł wraz z Karolem są zdania że cele jaki przyświeca komunizmowi to pozbawienie człowieka przyjemności doczesnych, odebranie jednostce wolności. Komuniści są konsekwentni w przeprowadzanych przez siebie przedsięwzięciach, systematycznie poddają eksterminacji wszelkie choćby nawet potencjalne źródła oporu, uporali się z cerkwią na Wileńszczyźnie planują zlikwidować Kościół Katolicki. “Raj” który planują wprowadzać tak naprawdę jest ostatnim piętrem czeluści piekielnych. Karol początkowo sceptycznie nastawiony do bolszewizmu z czasem zaczyna gloryfikować ten ustój, podoba Mu się że odtąd wszyscy będą równi. Paweł jest przerażony skalą przemocy, mówi iż w demokracji nikt nikogo nie zmusza do równego traktowania, widzi fasadowość tego systemu, że komuniści głosząc idee sprawiedliwości społecznej, równego traktowania tak naprawdę zniewalają ludzi, bardzo szybko przejrzał ten system, którym wielu z Jego przyjaciół początkowo było zafascynowanych. Karol staje się leninistą, głosi iż “cel uświęca środki”, że nieważne w jaki sposób ale ważny jest punkt do którego zamierzamy dotrzeć. Karol jest konformistą, dostrzega że odkąd uwierzył w nowy system Jego warunki bytowe poprawiły się, skupia się na własnych profitach. Paweł spotyka na swojej drodze Księdza, którego zna z przeszłości, ten ukrywa się, pod wpływem przeżytych zdarzeń staje się ateistą, stwierdza że “rosyjskość” oraz “radzieckość” niezmiernie się różnią. Uważa On że w okresie caratu tworzono wiele dzieł które krytykowały samowładztwo, dziś natomiast nikt nie ma odwagi tworzyć sztuki która krytykowałaby “czerwoną władzę”. Tadeusz Zakrzewski odkrywa kolejną metodę działań bolszewickiej władzy, mianowicie tendencję do kłamstwa. U bolszewików prawda jest relatywna, 2+2 równie dobrze może być 4 jak i 16, nauka jest o tyle tolerowana o ile służy sprawie KPZR. Tak naprawdę nie jest istotne czy wypowiedziane słowa są fałszywe czy prawdziwe, bardziej istotne jest to kto te słowa wypowiedział, w ten sposób budowano kult jednostki, Stalin miał zawsze rację, nieważne czy podpisywał pakt Ribbentrop- Mołotow, czy przeprowadzał czystkę 1937r. czy przeprowadzał forsowny proces industrializacji oraz kolektywizacji. Sowieci dali legitymizację kłamstwu, spowodowali sytuację w której kłamstwo nabrało mocy, jeśli fakty są sprzeczne z postawioną tezą którą władze bolszewickie postanowili potwierdzić, tym gorzej dla prawdy. Dokonano gwałtu na prawdzie, zaczęto kierować się zasadą społecznej słuszności, zaś wobec nieprzekonanych stosować presję społeczną, niszczyć tych ludzi, nazywać wrogami ludu, kułakami, imperialistami i innymi wyszukanymi przezwiskami. W Pepeszkach wywózki zaczynają się 17 czerwca 1940r., spowodowane jest to tym iż pewien samozwańczy prorok , Oluk zapowiada cud. Sowieci są przekonani iż nic nadzwyczajnego nie będzie miało miejsca, planują aresztować ludzi przybyłych do Popiszek, wyczekujących cudu. Mieszkańcy wioski pozostają bierni wobec wywózek, w zdecydowanej mierze pozwalają się wywieźć, w żaden sposób nie protestują, być może uważają iż sprzeciw i tak niczego nie zmieni a wręcz może spowodować pogorszenie ich sytuacji. Ewenementem jest kupiec Rajkiewicz, który przekupuje urzędnika by skreślił Go z listy osób przeznaczonych do deportacji. Józef Mackiewicz swoją książką pokazuje prawdę która dla wielu jest niewygodna, przecież ludzie którzy podjęli współpracę z komunistycznym, bolszewickim reżimem nada żyją, też Ci z Kresów z Lwowa, jak absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza, Mieczysław Widaj, tak samo Ci z Wileńszczyzny czy też z Grodzieńszczyzny. Jako historyk niezmiernie się cieszę że bada się niemieckie zbrodnie na Kresach vide Ponary, jak też sowieckie. Wracając do książki, Pawłowi nasuwają się refleksje dlaczego tłum nie występuje przeciwko Sowietom, którzy znajdują się w mniejszości. Nie wiadomo czy czekają oni na cud, pewne jest że przegrali, tak jak mój Dziadek który w Mierzańcach stracił posiadłość i w bydlęcym wagonie był wywiezi

“Droga donikąd” stanowi kronikę okupacji Wileńszczyzny przez ZSRR w latach 1940- 1941. Opowieść zaczyna się 5 sierpnia 1940r. Kiedy ZSRR włącza Litwę, zaś kończy w przeddzień wybuchu wojny niemiecko- sowieckiej, która wybuchła według planów “Operacji Barbarossa”, więc historia ta kończy się 21 VI 1941r. Mackiewicz opisał tzw. pierwszą okupację sowiecką. Pierwsze wydanie książki ukazało się w 1955r. Wielu moich Uczniów o tych wydarzeniach wie z utworów Tadeusza Polkowskiego, “Major Łupaszko cz. I”, nie jestem polonistą ale jako historyk uważam że młodzieży trzeba te tematy przedstawiać. W mojej pracy też konfrontuję fragmenty książki Mackiewicza z tym co opisał Tadeusz Polkowski.

“… Ty uciekasz im po chwili – i do Lwowa.
Później do Wilna, gdzie ciężarna żona,
na Zachodzie ma powstać Armia Polska.
I Wilno, kochane Wilno, z rąk do rąk,
wywożą Polaków w Syberii głąb!
Litwini witają najeźdźców serdecznie,
dla Polaków jest coraz niebezpieczniej.
W tym czasie, w tych miejscach dzieją się koszmary,
ludobójstwo zbiera żniwa, krew piją Ponary”.

Opisy te zgadzają się z tym co opisuje pisarz, o deportacjach, o Wilnie które przechodzi z rąk Sowietów w ręce Niemców i na odwrót. Pamiętajmy że pisarz w drugiej części dylogii, w “ Nie trzeba mówić głośno” opisze dalszą część losów Wileńszczyzny czyli lata 1941- 1945. Konfrontuję również opisy pisarza z tym co opisuje Tadek.

“… Pierwszą okupację pamięta bardzo dobrze,
wie, że współpracę z Sowietami kończy pogrzeb”.

Pisarz opisuje wejście Sowietów do Litwy jako zderzenie kultury z antykulturą. Głównym bohaterem utworu jest Paweł, o którym wiemy tyle że postać ta nawiązuje do postaci pisarza. Paweł jest najważniejszym bohaterem utworu, jest przystojny, podoba się Kobietom. Postać Pawła łączy Weronikę, Karolinę oraz Tadeusza którzy dają nazwy poszczególnym rozdziałom książki. Paweł jest dziennikarzem, mieszka wraz z żoną Martą pod Wilnem. Paweł jest krytycznie nastawiony do nowej władzy, nie chce się uwikłać w system bolszewicki, dlatego też podejmuje się różnych prac, jest drwalem, furmanem, przemytnikiem. Paweł ubiera się skromnie, cechuje Go wrażliwość na krzywdę bliźnich. Tadeusz Zakrzewski jest jedyną postacią opisaną w książce która jest w 100% krystaliczna, pozbawiona wad, jest to żarliwy anty- komunista, Swoje pseudonimy Tadeusz bierze od największych polskich patriotów, “Pileckiego” i “Skarbek”. Nie znając biografii pisarza samo to może nam sugerować iż po zakończeniu II Wojny Światowej, tworzył na emigracji. Tadeusz jest przemytnikiem, Ojciec Tadeusza był rosyjskim oficerem. Jak dowiemy się od opisanego w książce księdza który stracił wiarę i musi się ukrywać że “nic tak się nie różni jak rosyjskość oraz radzieckość”. Tadeusz planuje zamordować Karola, o którym się dowiaduje że zaczął współpracę z bolszewikami. Tadeusz jest doskonałym mówcą a nawet filozofem, który dobrze wie na czym polega siła bolszewików, mianowicie na tym że z kłamstwa uczynili prawdę i podają ją jako pewne wartości absolutne z którymi nie można się nie zgadzać, w innym razie zostanie się oskarżonym o bycie “wrogiem ludu” bądź też “szpiegiem imperializmu”, “ V kolumną”. Tadeusz jest idealistą a opór przeciwko bolszewikom stanowi jedyne zagadnienie którym się zajmuje. Prawdopodobnie Tadeusz traci życie z rąk wCzK. Karol jest bohaterem który początkowo jest przeciwny bolszewikom, z czasem jednak podejmuje współpracę. Paweł nie mogąc się pogodzić z tym że kolega zaczyna wykładać zasady MELS, materializmu dialektycznego zrywa znajomość, przyjaźń nie wytrzymuje próby czasu. Rodzina Karola posiadała majątek ziemski nad Dźwiną, przed wojną uc

Józef Mackiewicz jak nikt inny potrafi opisać sytuację jaka spotkała Kresy II Rzeczpospolitej, w momencie wkroczenia na te ziemie Sowietów. Pisarz opisuje okres tzw. pierwszej okupacji, która trwała do czasu agresji niemieckiej na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś akcja utworu kończy się w przeddzień tegoż to ataku, który Adolf Hitler przeprowadzał w ramach Operacji Barbarossa. Czytelnik może zobaczyć jak wydarzenia traumatyczne, wpływają na psychikę jednostek. Płk. Aleksander Krzyżanowski ps. „Wilk” powiedział, iż tak się zachowają Rosjanie na obszarze całej Polski, jak uczynią to na Kresach, były one swoistym papierkiem lakmusowym. Stalin nie tylko chce, ażeby stare instytucje zostały zastąpione nowymi, dąży On do tego by nastąpiły przemiany społeczne na wielką skalę, Jego aspiracją jest przemiana stosunków narodowościowych, przeprowadzenie kampanii przeciwko Polakom. Zamiarem Sowietów było by Kresy „były wolne od Polaków”, dlatego też bolszewicy wchodząc do Wilna, na Wileńszczyznę przeprowadzali deportację Polaków za Ural na szeroką skalę. Bolszewicy chcą przedstawić świat kapitalistyczny, wolnorynkowy jak było to w II RP jako skompromitowany, zarówno fizycznie jak też pod względem moralnym. Doprowadzić do takiej sytuacji by ludzie myśleli w pewien określony sposób, historycy określają taki stan „ukąszeniem heglowskim”, tzn. by ludzie uwierzyli iż radziecki komunizm jest naturalną konsekwencją logiki dziejów. Na Wileńszczyznę wkracza cenzura, zaczynają powstawać socjalistyczne rozwiązania gospodarcze, pojawiają się placówki kulturalno- oświatowe, gdzie politrucy mają zgodnie z kursem partii WK

„Droga donikąd” Józefa Mackiewicza stanowi powieść realistyczną i polityczną. W książce tej znajdziemy narratora trzecioosobowego, który kreśli wydarzenia w sposób obiektywny, utwór zaś jest trzyczęściowy. Pisarz stworzył bohaterów złożonych, którzy podczas trwania utworu, przechodzą metamorfozę. Tym co powoduje, że utwór ten jest powieścią realistyczną to jasno określony czas vide pierwsza okupacja, natomiast niedookreślone pozostały wszystkie miejsca. Postaci są zindywidualizowane, posługują się odpowiednim do swojej roli językiem. Pisarz dokonał trudu, ażeby opisać scenerię, tło wydarzeń, zwróćmy uwagę na dokonane przez Mackiewicza opisy wiejskich chat, przyrody oraz warunków życia mieszkańców Wileńszczyzny, wszystko to razem powoduje, iż dzieło czyta się niezwykle płynnie i z wielką przyjemnością
Nazwa R

„Droga donikąd” stanowi pierwszą część dylogii Józefa Mackiewicza, drugą częścią jest „Nie trzeba głośno mówić”. Pierwsza część stanowi kronikę okupacji Wileńszczyzny, podczas tzw. Pierwszej Okupacji. Akcja książki zaczyna się w sierpniu 1940 r., natomiast kończy w czerwcu 1940 r., na kilka dni przed agresji Adolfa Hitlera na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, na mocy Operacji Barbarossa.
Wielkim atutem książki, jest fakt, iż pisarz sięga do wydarzeń sprzed Wielkiej Rewolucji Październikowej, do 1901 r. Są to wartościowe opisy, gdyż narrator wraca do czasów, gdy późniejsi twórcy „czerwonego terroru” vide Feliks Edmuntowicz Dzierżyński, sami byli więźniami, odbywał karę w Aleksandryjsku pod Irkuckiem. Jest to wartościowe, gdyż rysuje, nakreśla Czytelnikowi jakie były różnice między bolszewizmem a reżimem carskim. Pisarz zamieszkujący Wileńszczyznę, akcję umieścił podczas I okupacji, jednakże „robi wycieczki” do przeszłości celem zdemaskowania „dyktatury proletariatu&#

W „Drodze donikąd” Józef Mackiewicz kreśli wiele niezwykle ciekawych postaci.
Paweł jest przedwojennym dziennikarzem, Jego celem jest zachowanie niezależności myślenia, nie ulec zniewoleniu. Paweł nie chce ulec procesowi, który ma z Niego uczynić „homo sovieticus”. Otrzymuje propozycję pracy dla komunistycznego teatru, jednakże rezygnuje z tej pracy, kiedy okazuje się, iż miałby być sprężynką w systemie realizmu socjalistycznego, dla Niego takie tworzenie to szmira.

Marta jest żoną Pawła, Kobieta zdaje sobie sprawę, iż ten jest uwikłany w romans z Weroniką, jednakże nie czyni z tego powodu zarzutów. Marta w trudnych czasach „pierwszej okupacji” skupia się przede wszystkim na gospodarstwie. Marta jest Kobietą, co z kolei powoduje, iż jest emocjonalna, z jednej strony odradza mężowi pracę dla sowieckiego teatru, jednakże gdy sytuacja staje się trudna, zarzuca małżonkowi, iż ten nie współpracuje z bolszewikami, co przyniosłoby im pieniądze, stabilizację, mniej musieliby obawiać się deportacji na Syberię.

Weronika Rojkiewicz jest Kobietą, która nie czuje się szczęśliwa w małżeństwie, wraz z mężem zbiła majątek na handlu bydłem. Weronika jest kochanką Pawła, jednakże mężczyzna po początkowym zafascynowaniu tą niewątpliwie piękną Kobietą odrzuca Ją. Weronika pozostaje mimo wszystko lojalna względem Pawła, w sytuacji, kiedy to małżonkowie, Marta i Paweł znajdują się w kryzysowej sytuacji, gdy są zagrożeni perspektywą wywózki, z narażeniem życia ratuje ich. Sama w ten sposób naraża się na zaaresztowanie.

Karol to przyjaciel Pawła, kiedyś posiadał znaczny majątek. Postać tę możemy określić jako karierowicza. Dla własnych, partykularnych korzyści zatrudnia się na Uniwersytecie Robotniczym, na którym wykłada zasady 

Część I – Karol
1) powrót Pawła z Karolem z pracy, rozmowa na temat nowej, wojennej rzeczywistości
2) pojawienie się NKWD w lesie, Sowieci czują się na Wileńszczyźnie doby pierwszej okupacji jak u siebie
3) spotkanie Pawła z Weroniką, mężczyzna ma dosyć swojego monotonnego życia u boku żony
4) nastanie wiecu przedwyborczego
5) spotkanie u Franciszka z lasu
6) ostrzeżenie ze strony Oli, która dostrzega sowieckie zagrożenie
7) zmiana pracy przez Pawła
8) trudne dylematy, które muszą podjąć mieszkańcy Wileńszczyzny, ocenienie we własnym sumieniu na ile można pójść na ustępstwa względem Sowietów
9) karanie opornych, niszczenie elementu polskiego, znienawidzonego przez Sowietów w zasadzie od II poł. lat 30. XX w., od chwili rozpoczęcia tzw. operacji polskiej m.in. aresztowanie Konrada 
10) spotkanie Pawła z Serafimem, owocujące decyzją głównego bohatera o niemożności podjęcia zatrudnienia w sowieckim teatrze 
Część II – Tadeusz 
1) spotkanie Pawła z Tadeuszem Zakrzewskim, zdeklarowanym anty- bolszewikiem 
2) próby zarobkowania w Ejszyszkach, walka o byt