Kamień na kamieniu - Problematyka

„Kamień na kamieniu” to powieść obyczajowa autorstwa Wiesława Myśliwskiego wydana w 1984 w Warszawie przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Jest to jeden z najważniejszych utworów nurtu wiejskiego polskiej literatury powojennej i absolutne arcydzieło.
Cała powieść jest monologiem „chłopa z krwi i kości” Szymona Pietruszki. Szymon Pietruszka przyszedł na świat w niezbyt zamożnej wiejskiej rodzinie. Opowiadając o swoim losie, kreśli jednocześnie panoramę dziejów polskiej wsi w pierwszej połowie XX wieku. Poznajemy najpierw dzieciństwo i młodość przeżyte w II RP, potem okupację i wreszcie PRL.
Moim zdaniem „Kamień na kamieniu” to epopeja na miarę „Chłopów” Reymonta, pełna symboli, odniesień biblijnych, filozoficznych i historycznych.
Problematykę powieści dobrze oddają tytuły kolejnych dziewięciu rozdziałów: I. Cmentarz, II. Droga, III. Bracia, IV. Ziemia, V. Matka, VI. Płacz, VII. Alleluja, VIII. Chleb, IX. Brama.
Przede wszystkim powieść Myśliwskiego to apoteoza etosu polskiego chłopa – pracowitego, cierpliwego, przywiązanego do swojego kawałka ziemi, radzącego sobie z każdą przeciwnością losu, sprytnego i zaradnego, wiernego tradycji i wierze, ale jednocześnie wciąż pogardzanego i traktowanego z wyższością przez „miastowych”. W opinii Myśliwskiego, tak jak u Reymonta, to wieś, a dokładniej ziemia jest skarbnicą mądrości, to ona pozostanie, choćby z reszty świata nie został nawet „kamień na kamieniu”.
Po drugie „Kamień na kamieniu” to pochwała życia, we wszystkich jego przejawach. Nie oznacza to bynajmniej sielanki czy arkadii. Myśliwski opisuje życie z jego cierpieniem, brudem, kłamstwem, zdradą, ale jednocześnie pozwala swojemu bohaterowi doświadczyć satysfakcji, dumy, miłości, ukojenia. Szymek Pietruszka deklaruje: „Żyć mi się zawsze chciało, nie umierać. Żyć i żyć, aby dalej, aby więcej”. Toteż żył co się zowie – jako dziecko pomagał w gospodarstwie, jako młody chłopak flirtował z najładniejszymi dziewczynami i bił się na zabawach, był w partyzantce, pracował jako fryzjer, milicjant, udzielał w gminie ślubów, wreszcie wrócił na ojcowiznę, zaopiekował się bratem, którego to samo życie dotkliwie poraniło i zaczął budować rodzinny grobowiec.
Bo śmierć jest dla Myśliwskiego nieodłączną częścią życia. Grób to też dom, tylko na tamto życie, mówi Szymek. Dlatego chce go zbudować porządnie, żeby na całą wieczność starczyło.
Pojawia się tu kolejny ważny problem – wiary i religijności. Szymek Pietruszka i inni bohaterowie powieści niekoniecznie mogą być uznani za „pobożnych”, ale na pewno za „wierzących”. Chłop wie, jak niewiele od niego zależy, jak bardzo jego praca wymaga Boskiej opieki, choćby deszczu lub pogody w odpowiednim czasie. Stąd u Myśliwskiego pełno jest odniesień do Boga i Boskiego planu, niepojętego dla człowieka.
Ważnym tematem powieści Myśliwskiego są też relacje rodzinne – między dziećmi a rodzicami, a także między rodzeństwem. Kolejny aspekt to miłość. Wydaje się, że w miłości najważniejsze jest wzajemne zaufanie – kiedy ono zostaje zburzone, nic już nie może uratować związku.
A zatem „Kamień na kamieniu” to książka absolutnie wyjątkowa. Z jednej strony jest gawędą o wsi i chłopskim losie, przemawiającą z ogromną mocą zwłaszcza do tych, którzy ze wsi wprawdzie wyjechali, ale serce zostawili „pod miedzą” (nieodparcie nasuwa mi się tu cytat z wiersza księdza Jana Twardowskiego: „Pora odejść, żal tając jak iskry niezgasłe, że mnie ze wsi zabrali, by pokrzywdzić miastem”). Z drugiej strony to niemal traktat moralny, w którym można szukać odpowiedzi na pytania, jak żyć i po co, co w życiu jest najważniejsze, jakich wyborów należy dokonywać. Jedna z najważniejszych książek mojego życia.