Pan Wołodyjowski - Problematyka

„Pan Wołodyjowski” to trzecia część „Trylogii” napisanej przez Henryka Sienkiewicza w latach 1884-1888, której akcja rozgrywa się w XVII wieku. Autor ukazuje w książce osmańską potęgę i wiążące się z tym zagrożenie jakie ona stwarza dla Rzeczypospolitej, pogrążonej w kryzysie wewnętrznym, posiadającej niedołężnego króla wybranego z pobudek emocjonalnych. Polska miała być bastionem broniącym przed potęgą turecką pozostałą część Europy, określanym „przedmurzem chrześcijaństwa”.
Najbardziej spośród wszystkich tomów „Trylogii” „Pan Wołodyjowski” ukazuje warcholstwo szlachty gotowej do zawiązywania konfederacji, lecz nie do walk z Turkami, uważanie dobra prywatnego za ważniejsze od utrzymywania państwa w pokoju; nie płacenie podatków na armię, co prowadziło do tego, że była słaba i nieliczna. Autor ukazuje również mniejszości narodowe, które dążą do stworzenia własnych państw, ale również nie jest to umotywowanie jakimiś represjami, ze strony Polaków („Szlachcic w zagrodzie równy wojewodzie”), a dążeniem do potęgi własnej postaci (np. Azja syn Tuhaj-beja).
Powieść jest pisana „ku pokrzepieniu serc” jak mówi autor w epilogu. Wiąże się to z kultem heroicznego patriotyzmu, wyrażonego jednak przez zaangażowanie pojedynczych osób, gotowych poświęcić się dla dobra Ojczyzny. Hetman Sobieski i Wołodyjowski uważają, że zginąć jest najprostszym obowiązkiem żołnierza. Tym sposobem autor ukazuje nam, że ważne są oprócz wielkich i doniosłych wydarzeń, również te przeciętne. Bohaterowie narodowi często byli zwykłymi ludźmi, którzy podjęli w życiu nieraz jedną decyzje związaną z narodem np. Jan Kliński na co dzień zwykły szewc, jednak dzięki odwadze zdołał podburzyć Warszawę do ufortyfikowania się i stawiania oporu zaborcom, czy pierwsi żołnierze walczący o sprawę polską w okresie I wojny światowej, których była tylko garstka. W utworze ukazany jest również wątek prywatny „Małego Rycerza” i jego dwudziestoletnia tułaczka wojenna, następnie cztery lata szczęścia w związku małżeńskim z Basią Jeziorkowską, aby wreszcie zakończyć życie wysadzając się w Kamieńcu. Autor podkreśla jednak, że tego typu postępowanie powinno się naśladować, z tego powodu, że jeśli każdy będzie wypełniać w ten sposób swoją powinność wobec Ojczyzny to jednak ich ofiara i poświęcenie życia dla idei wyższej nie pójdzie na marne, nawet jeśli w pierwszej chwili wyda to się niedorzeczne, to właśnie wolność i dobrobyt państwa buduje się poświęceniem pojedynczych i często nielicznych jednostek. Miało to motywować społeczeństwo żyjące w czasach zaborów do podejmowania wysiłków, często uchodzących za nieludzkie i wręcz nie do zniesienia, i odniosła sukces. Żołnierze walczący w czasie Bitwy Warszawskiej mówili, że czuli się jak Zagłoby, Skrzetuscy czy Wołodyjowscy. Powieść ukazuje jak ważnymi wartościami w życiu są honor, odwaga (często wręcz brawura), Ojczyzna oraz wiara w Boga. Postaci niewyznający tych wartości np. Mikołaj Potocki mający bronić Rzeczypospolitej od najeźdźcy, jednak dbający głównie o własne interesy, pozostaje również w konflikcie z hetmanem Sobieskim, co również utrudnia współpracę wodzów.