Menu książki:
Cesarz
Recenzja książki
„Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego został wydany w 1978r. nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”. Dla Kapuścińskiego był to początek kariery międzynarodowej, dzięki tej książce mógł się wybić i wypłynąć na „szersze wody”. Pisarz tworzył reportaż o Etiopii z perspektywy bloku wschodniego, pojawiły się głosy iż utwór powstał jako alegoria rządów Edwarda Gierka. W swoim reportażu, Kapuściński przedstawia ludzi dworu cesarza Etiopii Hajle Sellasje, możemy przy pomocy książki pełniej zrozumieć mechanizmy władzy, pojąć dlaczego cesarstwo musiało pogrążyć się i ostatecznie upaść. Ostatniemu cesarzowi Etiopii z całą pewnością było trudno, niezwykle ciężko jest sprawować władzę wiedząc że całe otoczenie dworskie jest złożone z ludzi dwulicowych, skupionych jedynie na własnych partykularnych interesach i dążeniach, że cały dwór to tak naprawdę „siedlisko żmii”. Trudno jest się nie pogubić wiedząc że jest się odbieranym przez wielu poddanych jako wcielenie boga, jako mesjasz. Nie możemy odmówić Sellasje sukcesów, jednym z nich było włączenie Etiopii w ramy Ligi Narodów w 1923r., był otwarty na świat, podróżował do Francji, Włoch, Szwecji, Grecji oraz Wlk. Brytanii. Hejle Sellasje cesarzem został 2 kwietnia 1930r. w wyniku intryg i na mocy przeprowadzonych czystek. Można o nim powiedzieć iż był władcą- reformatorem, wprowadził konstytucję oraz zwołał parlament. Wydawać się może że choć dzieło powstało przed laty i omawia losy Etiopii, że jednocześnie może dotyczyć każdego państwa na świecie, atutem książki jest omówienie mechanizmów kierujących światem polityki.
Podsumowując warstwę literacką książki możemy stwierdzić że „Cesarz” Kapuścińskiego to majstersztyk.
Czytając początkowe rozdziały możemy wywnioskować że świat niewiele wie o Sellasje, tkwi w ignorancji, niewiedzy. Opinia światowa uważa za demokratę jednego z największych tyranów ówczesnego świata. Czy ze Stalinem, Hitlerem oraz Mussolinim nie było podobnie? Podobnie jak Stalin, opisana przez Kapuścińskiego postać „cesarza” ma na sumieniu ofiary które zostały doprowadzone odgórnie do śmierci głodowej. Jego działania prowadzą do jego upadku, On sam zaś zostaje aresztowany przez własne wojsko i umiera.
Reportaż przedstawia system rządów w Etiopii jako ustrój autorytarny w którym wszystko co ma miejsce w kraju podporządkowane jest kaprysom monarchy. Brakuje jakiegokolwiek porządku, ładu i składu i dlatego taki model ustrojowy skazany jest na niechybną klęskę. Zarysowane są dysproporcje natury społeczno- ekonomicznej, dworzanie rozmyślają o tym jaki model Lincolna najlepiej zakupić, natomiast zwykli Etiopczycy, społeczeństwo tego państwa umiera z nędzy i z głodu. Władca przedstawiony jest jako postać komiczna, duże dziecko z nieodłącznym towarzyszem, psem Lulu któremu pozwala na wszystko, mały piesek rasy japońskiej mógł bezkarnie „ nasikać dygnitarzom na buty” oraz spać w łóżku cesarskim.
Środowisko krytyków literackich uznało iż „Cesarz” przypomina miejscami Edwarda Gierka. Miałem to szczęście że poznałem kilka osób które osobiście znało cesarza Sellasje, wszyscy mówią iż był erudytą, natomiast „Kapuściński rysuje Go jako człowieka słabo wykształconego. Taki zarys bardziej przypomina mi Edwarda Gierka, który skończył Centralną Szkołę Partyjną PZPR aniżeli wszechstronnego Etiopczyka. Jako historyk chciałbym w jakiś sposób nachylić się nad tym na ile takie stwierdzenie może być prawdziwe, rzeczywiście Edward Gierek jako I Sekretarz miał swoją świtę, nazywaną przez nasze środowisko „ dworem Gierka”, również rzuca mi się w oczy pewna analogia a mianowicie że u nas też tak było że kraj propagandowo dążył do pokonania kolejnych barier, do lotu na księżyc a nie potrafił poradzić sobie z najbardziej przyziemnymi problemami społeczno- gospodarczymi. Pojawiały się opinie że „Cesarz” jest opowieścią nawiązującą do rządów Margaret Thatcher a nawet do ustrojów totalitarnych jak też autorytarnych.
Kapuściński po napisaniu książki wypowiedział się że napisanie takiej a nie innej książki miało na celu opowiedzenie się „ przeciwko władzy absolutystycznej, skorumpowanej, deprawującej, nieudolnej”.
Dla Kapuścińskiego Etiopia stanowi jedynie pretekst, czytając „Cesarza” musimy mieć to wciąż na uwadze. Pomimo szmatu czasu, który minął od napisania tejże to pozycji, jej wydźwięk cały czas wydaje się być aktualny i nieprzemijający.
Dla mnie problemem było osobiście zaistnienie faktu iż nie wiedziałem czytając „Cesarza” ile historii jest autentycznych a ile to zmyślenia Kapuścińskiego, bo powtarzam Etiopia jest tutaj jedynie pretekstem, chodzi o zdemaskowanie mechanizmów władzy, obnażenie cynizmu gierek politycznych.
Jaki naprawdę był Hejle Selassje I, czy mamy w nim widzieć Człowieka magazynu „Time” za rok 1935 czy też oderwanego od rzeczywistości tyrana a może jednego i drugiego, wszakże Adolf Hitler jak również Józef Stalin też byli ludźmi roku według „Time”. Można pokusić się o stwierdzenie iż Kapuściński nie szkaluje Sellasje, gdyż zdaniem niektórych historyków był to człowiek pełen kontrastów. Zdążyłem już stwierdzić iż Kapuściński „koloryzował”, sam pewnego razu stwierdził że „ Nic nie rozumiesz! Ja nie piszę żeby się w szczegółach zgadzała, chodzi o istotę rzeczy”.
„Cesarz” pełni funkcję dydaktyczną, lektura pomoże każdemu kto pełni ważną funkcję urzędniczą, który posiada realną władzę. Dziś gdy na nowo odradzają się tendencje autorytarne wszyscy powinniśmy sięgnąć po „Cesarza” celem wyciągnięcia odpowiednich wniosków by ustrzec się przed takimi rządzącymi. Możemy mieć jedynie nadzieję iż inni „cesarze” nie pójdą śladami postaci z reportażu Kapuścińskiego, że będą mieli na uwadze że sprawowanie władzy to przede wszystkim służba społeczna.
Problematyka
„Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego dotyczy etiopskiego władcy Heile Selassie. W „Cesarzu” pobrzmiewają wątki historyczne, biograficzne dotyczące postaci pisarza. Przebywając w Kongu, został mianowicie aresztowany oraz skazany na karę śmierci. Pierwsze reportaże pióra Kapuścińskiego pojawiają się w książce „Gdyby cała Afryka…”. „Cesarz jest książką poniekąd historyczną, gdyż przedstawia losy ostatniego cesarza Etiopii. Władca opisany został przez ludzi, znajdujących się w Jego najbliższym otoczeniu, którzy mieli z cesarzem najlepszy kontakt. Jest to książka o mocnej marce osobistej, jaką wypracował sobie przywódca Etiopii. Większość dworzan wypowiadało się o Nim w sposób wyraźnie pozytywny. Opinie dworzan mogą dziwić, gdyż cesarz jest satrapą, dla którego wartością najwyższą jest władza, lud tak naprawdę dla Niego nie liczy się. Jest to książka dotykająca problemu despotycznego przywódcy, zaniedbującego naród. Jest to książka o państwie autorytarnym, gdzie donos jest na porządku dziennym. Jest to książka o sprytnym demagogu który potrafił zjednywać sobie lud, gdyż całą odpowiedzialność cedował na tzw. ministra pióra. Jest to książka o „betonie kręgów władzy”, ministrowie w rządzie mogli defraudować środki pieniężne i uchodziło im to płazem, natomiast tą wartością nadrzędną była lojalność, której nieprzestrzeganie było surowo piętnowane. Jest to książka o mechanizmach władzy, o państwie rządzonym przez jedynowładcę, który robił wszystko co w Jego mocy ażeby zachować status quo. Jest to książka o władcy, który niczym monarchowie absolutni dokonał zawłaszczenia państwa. Jest to książka o machinacjach władzy i o tym jak pomimo swej nieudolności kupić Naród, mieszkańcy Addis- Abeby byli do tego stopnia oddani władcy, iż bez słowa protestu mogliby rzucić się za Nim w ogień i na pożarcie lwom. Jest to książka, o narodzie, który budzi się z letargu, czego przykładem strajki studenckie, uczniowskie oraz żołnierskie. Jest to książka o władzy, która jest niezdolna do tego by się zreformować. Jest to książka o władzy, która traci kontakt ze społeczeństwem, która jest całkowicie oderwana od poddanych vide budowa tam na Nilu. Ryszard Kapuściński opisując rządy Heile Selassie, chciał opisać rządy I Sekretarza Komitetu Centralnego PZPR. John Ryle stwierdził iż ” Cesarz” jest alegorią partii komunistycznej w Polsce, zaś część wydarzeń zdaniem Brytyjczyka, Kapuściński zmyślił. Artur Domosławski twierdził w „The Guardian” że Kapuściński przekroczył pewne granice, uznał książkę za fikcję. Jest to książka o Narodzie, który buduje system autorytarny, niektórzy krytycy literaccy wyrażają się, że wręcz totalitarny. Ryszard Kapuściński pisze o zależności poddanych od władcy, bowiem Ci, którzy znajdowali się w Jego otoczeniu żyli dostatnio, Ci zaś, którzy byli oddaleni daleko, w czym większej byli odległości od władzy tym wiodło im się gorzej. Ryszard Kapuściński uczy na czym polega sztuka reportażu, starał się odkryć prawdziwą naturę cesarza. Książka co już wspomniałem zbudziła liczne kontrowersje, jednakże nie można odmówić, że Ryszard Kapuściński jak nikt inny obnażył mechanizmy władzy, kreśli postać cesarza, który rozważa w głowie jak „na szachownicy władzy”.
Czas i miejsce akcji
„Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego rozgrywa się w Etiopii. Wydarzenia dotyczą czasów, kiedy władzę przejął cesarz Hajle Selasje, który objął rządy w 1930 roku, panował do 1936 roku, następnie zaś objął tron w okresie 1941- 1974. Ryszard Kapuściński przebywał w Afryce, w Etiopii w 1974 roku, kiedy w wyniku rewolucji doszło do obalenia Selasje. Dwór Selasje, najbliższe Jego otoczenie zostało postawione przed sąd i oskarżone za liczne uchybienia. Ryszard Kapuściński miał przyjemność rozmowy z tymi ludźmi, którzy zwierzyli się przed nim z kulis życia u boku cesarza. Jest to reportaż, więc niezwykle trudno jest nam nakreślać ramy czasowe. Wywiady które przeprowadzał pisarz miały miejsce w Addis- Abebie, natomiast w lwiej części dotyczyły zdarzeń mających miejsce w pałacu cesarza. Rozmówcy za pomocą słów wprowadzają nas w realia mające miejsce w pałacu Menelika, jak też na ulicach gdzie dochodziło do zamieszek. Rozmówcy Kapuścińskiego należeli do dworskiej kamaryli, podczas gdy reszta społeczeństwa głodowała, Oni żyli w przepychu. Dramatem dla tych ludzi było oddelegowanie z pałacu i utrata przywilejów. Kres rządom Selasje położyła rewolta, w wyniku której władzę przejął Mengystu Hajle Marjam, polityk o poglądach komunistycznych. Zdaniem części krytyków literackich, jest to książka o rządach Edwarda Gierka, oczywiście uważają, iż Kapuściński zakamuflował ten przekaz, jednak jest to pozycja o naszym I Sekretarzu KC PZPR. Sprawa jest niełatwa do wydania jednoznacznego werdyktu, który by zaprzeczał bądź potwierdzał tę tezę, gdyż Kapuściński pytany o to raz potwierdzał tę wersję, innym zaś razem zaprzeczał. Ryszard Kapuściński dał się nam wszystkim zapamiętać jako genialny reportażysta vide autor ” Wojny Futbolowej”. Wracając do „Cesarza”, początkowo spotkał się z przychylnym nastawieniem opinii publicznej, jednakże z czasem zaczął być atakowany o „oczerniającą Etiopczyków ignorancję rasistowską”. Ryszard Kapuściński pomimo iż porusza temat Etiopii, odważył się skierować zbyt odważne tezy dotyczące Afryki jako całości. Niektórzy Etiopczycy mieli żal do Kapuścińskiego, który dopuścił się m.in. ukazania cesarza jako niemalże analfabety, podczas gdy ten był erudytą.
Geneza utworu i gatunek
Twórczość Ryszarda Kapuścińskiego polecę każdemu, kto upodobał sobie reportaż, z naciskiem na opisy dot. państw afrykańskich.
Pisarz dokumentował upadek cesarstwa w Etiopii oraz w Iranie.
Dla nas, szczególnie ważny jest wątek etiopski, gdyż właśnie 'Cesarz’ jest opowieścią o ostatnich latach rządów Hejle Selasje.
Krytycy literatury są zdania, że pisarz ten tak naprawdę opisał sytuację w Polsce, za rządów I Sekretarza PZPR, Edwarda Gierka.
Oczywiście jako historyk, jak najbardziej mogę się zgodzić z takim przedstawieniem sprawy, w Polsce wiele się bowiem mówiło o tzw. 'czerwonym’ dworze Edwarda Gierka.
Ryszard Kapuściński w 'Cesarzu’ porusza kompleks niższości Hejle Selasje, również Edward Gierek miał taki kompleks, jednakże w jego przypadku bardziej chodziło o to, że czuł się gorszy, przede wszystkim od Francuzów, niż o ułomność fizyczną.
Możemy dostrzec również swego rodzaju łagodność w zachowaniu cesarza i powiązać to z Edwardem Gierkiem. Bardziej chodzi tutaj o swego rodzaju dualizm, z jednej strony łagodność, natomiast z drugiej tendencję do rządzenia krajem twardą ręką vide Radom’76.
'Cesarz’ jest reportażem oraz w pewien sposób stanowi też biografię.
Warto jednak odnotować, że Etiopczycy, którzy czytali tę książkę, zwykle nie odnajdują analogii do swojego przywódcy, dlatego też również i ja skłaniam się do stwierdzenia, że jest to książka o polskim przywódcy, Edwardzie Gierku oraz o jego dworze, wraz z takimi postaciami jak 'krwawy Maciek’, czyli Maciej Szczepański.
Pisarz odwoływał się od takiego postawienia sprawy, jednak chociażby Mikołaj Grabowski, w sposób jasny i jednoznaczny stwierdza, że w 1978 r., książka kojarzyła się obywatelom Polski Ludowej z upadającym sekretarzem PZPR.
'Cesarz’ doczekał się wielokrotnych wystawień, m.in. na deskach warszawskiego Teatru Ateneum.