Kazania sejmowe

Kazanie pierwsze jest kierowane do uczestników obrad sejmowych. Oracja, która miała zostać wygłoszona na mszy ściętej rozpoczynającej sejm, ma być refleksją nad niebezpieczeństwami zagrażającymi Rzeczpospolitej.
Już w czasach pogańskich ludzie w trudnych chwilach szukali pomocy Pana Boga. Orator nawiązał do tej tradycji.
Zgodnie z tradycją homiletyki renesansowej, Skarga przywołuje głównie fragmenty ze Starego Testamentu, mające spełnić rolę prefiguracji.
Przywołują one bożą mądrość, która ma pomagać ludziom w wypełnianiu obowiązków społecznych. Podmiot mówiący chce ukazać wielkość tej cnoty. Robi to w sposób następujący: kontrastuje ją z pozorami ludzkiej mądrości. Niektórzy bardzo mocno wierzą własnemu rozumowi, co powoduje odrzucenie Boga. Inni w ogóle odrzucają refleksję o obronie i o wierze katolickiej, a jeszcze inni wykorzystują swą mądrość do wzbogacania się. Orator określa rozum nakazujący te działania jako diabelski, a mądrość nazywa ziemską i bydlęcą. Później zaś dochodzi do wniosku, że mądrość, która nie odnosi się do Boga, czyli świecka, prowadzi ludzi tylko do zła.
Zwraca się zatem do Pana o łaskę oświecenia dla uczestników obrad sejmowych.
Zwaśnienie społeczeństwa niezdolnego do jedności, tendencje do zdrady wspólnych interesów państwa, niezgody wynikające z rozpadu chrześcijaństwa po reformach, a także bunty w imię partykularyzmu, to największe zagrożenia, którym Sejm ma zapobiegać.
Osoba mówiąca wspomina też o cechach budujących państwo, które prowadzą do jego rozpadu, jest to brak dyscypliny i karania.
Podmiot przestrzega przed zamienianiem szlacheckiej wolności, która przypomina szatańskie rozpasanie poprzez przywoływanie argumentów przeciwników ideowych. Według niego rozszerzanie swobód szlacheckich tylko osłabia władzę królewską, a jest to dla państwa niekorzystne.
Namiestnik Boga – król nie ma wpływu na politykę Rzeczypospolitej i nic nie wskóra.
Sejm również domaga się zmian. Jest do niedopuszczalne, żeby szlachta oraz magnateria zjeżdżała z uzbrojonymi orszakami, świadczy to wówczas o rozrzutności, o braku zmysłu gospodarskiego. A są ciągle pretensje o wysokie podatki.
Orator zarzuca posłom brak szacunku dla stanowionych praw.
Skarga przestrzega oratoria i posłów przed bożą karą. W tym celu wspomina o nadchodzącym niebezpieczeństwie osmańskim. Miało to posłużyć również do agitacji na rzecz przystąpienia Polski do ligi antytureckiej. Zygmuntowi Ill Wazie zależało na tym.
Retor ma nadzieję, że najodpowiedniejsi do sprawowania rządów, czyli polscy senatorowie, wykażą się równie wielką mądrością. Powołuje się więc jako przykłady roztropnych mężów z Biblii: Józefa – doradcę faraona, Mojżesza.
Przypomina, że mądrość wstydliwa i czysta jest obecna tylko tam, gdzie nie istnieją sumienie i serce skalane grzechami, a przedziwnym przyjacielem mądrości jest ktoś skromny, miłosierny, ufny, uprzejmy i unikający popularności taniej. Tu Skarga wyraźnie ocenia oponentów króla oskarżających Zygmunta lll Wazę.
Podmiot mówiący, oprócz wiedzy istniejącej dzięki natchnieniu boskiemu, podkreśla także wartość wiedzy tej nabytej, szczególnie dzięki nauczycielom, mędrcom. Ceni wartość historii.
W literaturze polskiej jednym z motywów jest motyw przeciwstawienia dawnej świetności i współczesnego upadku. Do niego nawiązuje często orator. Narzeka także na nieposiadanie przez młodych ludzi doświadczenia koniecznego do sprawowania rządów.
Podmiot w imieniu zebranych zwraca się do Stwórcy prosząc o mądrość, która ma służyć całemu ludowi i chronić przed błędami innych państw europejskich, czyli przed wojnami religijnymi czy triumfem herezji.
Ta błagalna modlitwa kończy pierwsze kazanie.
Kazanie drugie rozpoczyna się parafrazą słów z biblijnej księgi Koheleta.
Jest to refleksja o przemijaniu wszystkich stworzonych przez ludzi dzieł, wielkich i potężnych państw. Główną przyczyną tego są choroby.
Osoba mówiąca zachęca do uleczenia chorób Polski-matki. Metafora ta określa ojczyznę i od czasów Skargi weszła do publicystyki politycznej i literatury. Podmiot wskazuje sześć chorób dotyczących jej. A mianowicie: niezgoda wewnętrzna, grzechy przeciw wierze w Boga, nieżyczliwość ludzka wobec kraju, niesprawiedliwe prawa, osłabienie władzy autorytetu króla oraz naruszenie religii katolickiej i herezja.
Podmiot mówiący głosi pochwałę uczucia budującego i wzmacniającego ludzką społeczność odwołując się do słów przykazania miłości.
Podkreśla bardzo mocno miłość między rządzącymi a poddanymi. Pokazuje na przykładzie Jezusa, jak takie relacje wpływają na szczęście ludzkie.
Retor zwracając się do senatorów użył słów „bogowie ziemscy”. Miały one podkreślić ich role oraz posiadaną przez nich władzę. Jest to dość trudnym zadaniem, ponieważ zapewniony przez Boga dobrobyt, ziemianie muszą utrzymać i starać się być dobrymi i miłosiernymi. Wielkość Rzeczpospolitej ma podkreślać fakt, że z prośbą o opiekę nad obywatelami Polski, Litwy, Prusów, Inflantów, Rosji i Żmudów, którzy giną z powodu niesprawiedliwości i herezji. Przypominają oni też o obowiązku powierzonym im przez Pana: „wam myślić o nas rozkazał”.
W wypowiedzi zostały włączone aluzje biblijne: Jerozolimą zostaje nazwana Rzeczpospolita, psalmiczne przyrzeczenie Dawida o wiecznej pamięci o ojczyźnie odnosi się do Polski. Również wyobrażenia ludu wybranego oraz Izraela zostają połączone z polskim wyobrażeniem bytu narodowego. Religia przenika się z patriotyzmem.
W dalszej części kazania trwa rozwijanie metaforycznego obrazu Ojczyzny-matki. Retor twierdzi, że wszystkie dobrodziejstwa, które spadły i spadają na Polaków, mają jakieś źródła w dobru wspólnym.
„Urodziła i wychowała”, tak mówiono o Rzeczpospolitej. Wymieniono wiele cech „najlepszej matki”.
Później orator kontrastuje polityczny porządek Polski z tyranią okrutną i bezwzględną narodów moskiewskich i osmańskich.
Orator przestrzega też przed złym ograniczaniem władzy królewskiej. Kieruje uwagę na dobrobyt szlachty, który zapewniła Rzeczpospolita, ale uprzedza przed dostatkiem przeobrażającym się w demoralizujący zbytek. Dowodem tego, że na bogactwie obywateli powinna zyskać militarna i gospodarcza siła kraju jest przykład Azy. Niestety, ale ludzie zdają się nie zauważyć zbliżającego się nieszczęścia, chodzi tu o zagrożenia tureckie.
Kraj zapewnia szlachcie sławę wojenną, która szacunek zyskuje zarówno u chrześcijan, jak i u pogan.
Powinno to sprawiać, że obywatele poczuwają się do odpowiedzialności za dobro wspólne. Jednak pewne egoistyczne działania zaprzeczają temu. Metafora statku jako ojczyzny świetnie ukazuje tę sytuację. Zatem ludzie stawiają dobro wspólne wyżej niż pojedyncze sprawy. Gdyby nie było tak, skazani byśmy byli na klęskę.
Potwierdzenie można znaleźć odwołując się do postaci biblijnych oraz bohaterów antycznych, czyli pogańskich. Potwierdzają oni głębokie uczucia patriotyczne, poświęcenie się dla ojczyzny.
Skarga mówi także o złych praktykach stanu szlacheckiego, chodzi tu o chęć poszerzania swoich wpływów, niestety kosztem innych stanów. Jeden fragment kazania mówi o potępiającej niesprawiedliwości jaką czyniono chłopom i mieszczanom. Nie było to zgodne z miłością i wiarą chrześcijańską. Tak właśnie retor wraca do obecnego na początku motywu miłości.
Za bycie wiernym temu przykazaniu jest nagroda. Oczywiście jest nią życie wieczne, ale także „dobra sława”, która zapewnia swoistą nieśmiertelność człowieka.
Kazanie drugie kończy się modlitwą z prośbą o miłość, aby wzbudzić ją w senatorach do wszystkich obywateli.
Kazanie trzecie rozpoczyna komentarz do l Listu do Koryntian, którego autorem jest święty Paweł. Ów list zawiera prośbę o zachowanie jedności i bohaterstwa wśród wyznawców Jezusa.
Skarga rozważa, czy te słowa listu coś znaczą, gdyż nie widać tego po ludziach, a wręcz przeciwnie brak zgody i pokoju uwidaczniają, że jest na odwrót.
Skarga przyczynę „niezgody domowej” widzi w odejściu od zasad wiary.
Chrześcijanie nie są godni, aby nazywać siebie uczniami Jezusa Chrystusa, jeżeli więzi pokoju ich nie łączą. Syn Boży wspomina w Ewangelii, że ludzie, zobaczywszy wzajemną miłość, rozpoznają Jego uczniów. Tu wygląda to jednak inaczej. Nie ma zgody, więc nikt nie może mówić, że jest uczniem Jezusa.
Osoba mówiąca wspomina o różnych innych więzach łączących chrześcijan oprócz chrztu.
Niestety niezgoda rujnuje i nie pozwala zmobilizować wszystkich do pomocy ojczyźnie. Przykładem są choćby sejmy kończące się tak po prostu, bez żadnej decyzji.
Retor obawia się też wojen domowych, przynoszą one krajom spustoszenie moralne. W dodatku, gdy zewnętrzni wrogowie widzą osłabioną ojczyznę, mogą zechcieć wziąć ją w niewolę. Wtedy rozpocznie się ciąg nieszczęść: obywatele staną się niewolnikami, jeńcami, zaniknie język ojczyzny i przynależność narodowa.
Następnie Skarga postanowił wskazać przyczyny niezgody.
Pierwszą przyczyną jest herezja. Świadczą o tym odmienne od reformy poglądy kaznodziei. Mówca dostrzega zagrożenie dla państwa w braku jedności religijnej.
Kolejną przyczyną jest osłabienie autorytetu władzy królewskiej, która pochodzi od Boga.
Skarga uważa, że naród, który zdaje się na mądrość władzy i senatorów powróci do pełnej zgody, w dodatku w krótkim czasie.
Jeszcze inne przyczyny wymienione przez oratora to chciwość dóbr, bogactwo i pycha, gdyż odciągają one ludzi od prawdziwego szczęścia, a przysłaniają prawdziwe wartości, które w życiu są naprawdę ważne.
Podmiot odwołuje się także do Pisma św. i napomyka o sile niszczącej, jaką jest zazdrość.
Bóg może zesłać „ducha niezgody”, który przyniósłby zagładę, jako karę za grzechy.
Pod koniec trzeciego kazania orator zwraca się do ludu o jedność trzech dziedzictw, którymi są: religia, władza królewska i kraj. Ojczyznę ukazuje jako żywy organizm, w którym każda osoba ma do spełnienia ważną rolę. Niedopełnienie jej oznacza rozpad, śmierć.
W trwaniu państwa równie ważna jest zasada hierarchiczności, ktoś jest wyżej, a ktoś niżej i tak już buc musi.
Ojczyzna-organizm polega także na wzajemnym szanowaniu i miksowaniu się. Skarga ujmuje tu chłopów i mieszczan pogardzanych, niesłusznie zlewanych z błotem.
Kazanie trzecie kończy się modlitwą z zawartą prośbą o jedność całego narodu.
Na początku kazania czwartego następuje przypomnienie historii wyprowadzenia ludu wybranego z niewoli egipskiej.
Retor uzasadnia poglądy o ścisłym związku nauki religii oraz państwa głoszone przez kaznodzieję, poprzez odwołanie się do przykładu Mojżesza. Skarga dowodzi, że kapłan strzeże praw nadanych przez Boga i jest najważniejszym urzędnikiem w królestwie.
Orator przyzywa dziesięć przykazań Bożych. Pierwszą tablicę nazywa przykazaniami o służbie Bogu, a drugą o pokoju Rzeczpospolitej. Uznaje teraz moralne prawo objawione za podstawę istnienia bytu politycznego. Przywołuje też tradycję żydowską.
Według Skargi królowie Izraela kontynuowali pierwsze gminy chrześcijańskie. Są oni przykładami mądrości i roztropności, swe rządy oparli na sile religii i kapłaństwie. Jako potwierdzenie retor przypomina tradycję dwóch mieczy danych św. Piotrowi. W każdym przykładzie ukazanym przez Skargę wychodzi na to, że jedynie państwa, które czczą religię i kapłanów będą trwały. Inne natomiast zostaną zniszczone przez Boga.
Orator ponagla słuchaczy, aby nie obrażali świętych miejsce i nie dopuścili do jakiegokolwiek bezczeszczenia podczas sejmików. Przypomina również, że królestwo polskie od sześciuset lat opiera się na religii.
Wierni przysięgali służyć Kościołowi i Bogu, a w ostatnich latach rujnują porządek i zagrażają państwu protestantyzmem. Retor potępia wyznawców innych religii, tolerowanie ich, i swobodę wyznaniową oraz prawa zapewniające ją. Ukazuje królestwo jako stary dąb i udziela przestrogi przed zniszczeniem korzeni, fundamentów państwa, gdyż spowoduje to jego upadek.
Skarga znów nazywa Rzeczpospolitą żywym organizmem i wyróżnia pięć stanów: duchowy, żołnierski, senatorski, chłopów i mieszczan.
Retor jednoznacznie daje do zrozumienia ludziom, że wyznawcy innej religii powinni mieć własny stan, a jest to niemożliwe, niezgodne z naturą państwa, przez co nie powinno w ogóle być czegoś takiego.
Kazanie czwarte kończy się przywoływaniem ludzi do umocnienia wiary katolickiej oraz modlitwą błagalną o pomoc w zachowaniu katolicyzmu, który jest fundamentem państwa.
Kazanie piąte jest w zasadzie kontynuacją myśli z kazania czwartego. Skarga w swych oracjach pokazuje obrazy oparte na Biblii, a potem wyjaśnia wszystko w realiach.
W bieżącej chwili motywem wybranym przez retora jest motyw namaszczenia Saula przez ostatniego z sędziów, a to zapoczątkowało monarchię. To także argumentuje pochodzenie władzy.
Orator uznaje tylko katolicyzm za prawdziwą wiarę, inne natomiast nazywa herezją. Udowadnia teraz, że władza duchowna jest dużo wyższa od świeckiej, a to nakazuje konieczność podporządkowywania się monarchów religii.
W kazaniu tym Skarga konsekwentnie stara się dowieść, że siła katolicyzmu jest jedyną mocną i prawdziwą siłą, a moc herezji jest niszcząca.
Teraz podmiot mówiący ukazuje swoje twierdzenia w przykładach z życia. Jednym z nich jest „jeden sędzia”, czyli papież, który potrafi zażegnać spory u katolików. U protestantów jest to jednak niemożliwe.
Mówca uważa, że rozmaitość wiar ludzkich przeszkadza ludziom w przyjaźni, a także uprzejmości i zaufaniu.
Skarga odejmuje zatem ludziom świeckim wartości moralne, ciągle przedstawia argumenty, iż protestanci są zagrożeniem dla katolików. Odwołuje się tutaj do przykładów Prus Książęcych, w których protestanci byli prześladowcami katolików.
Osoba mówiąca twierdzi, że wojsko, które skakała się z religii i herezji, nie będzie w stanie obronić granic ojczyzny, gdyż Bóg odwróci od niego swoją łaskę. Dochodzi też do dyskusji Skargi z protestancką doktryną, która kończy się odmiennymi poglądami. Słowa wypowiedziane, mówca uważa za niebezpieczne, ponieważ mogą doprowadzić do zerwania bojaźni bożej i moralnej zapaści.
Orator znów czci wiarę katolicką uczącą pokory i szacunku. Mówi także, że tylko jej wyznawcy są prawymi obywatelami czczącymi króla, a temu chylą czoła nawet japońscy władcy.
Kazanie piąte kończy się modlitwą z prośbą o rozproszenie zaraźliwych sekt, czyli prawosławnych, co przyniesie błogosławieństwo i dobro „królestwu świeckiemu”.
Przedtem jednak Skarga zwraca się do senatorów, gdyż ufa, że ich mądrość będzie w stanie ocalić katolicyzm w Rzeczpospolitej.
W kazaniu szóstym Skarga znów nazywa Rzeczpospolitą żywym organizmem. Orator mówi, że głowa jest stanem królewskim, a serce stanem duchownym i religią. Te dwa organy są według mówcy najważniejsze i ich choroba jest równoznaczna ze śmiercią.
W tym kazaniu retor będzie skupiał się głównie na rozważaniach na temat chorób dotykających świecką władzę.
Według niego monarchia jest najważniejszą formą polityczną Rzeczpospolitej.
Skarga ukazuje tutaj monarchię izraelską. Podkreśla również, że nigdy nie dopuszczał do rządów pospólstwa i nigdy nie zaprowadził wielowładztwa, a wybierał sam ludzi. Za porządek państwa uznaje naśladowanie rządów jedynego władcy, jakim jest Bóg. Mówi, że dzięki temu powstało wiele starożytnych monarchii. Retor ukazuje również wartość rządów monarchicznych na przykładzie Kościoła Katolickiego.
Skarga przywołuje następnie legendę wywodzącą się ze średniowiecza o dwunastu wojewodach. Legenda ta udowadnia wyższość monarchii nad rządami naczelników.
Dowiadujemy się także, jakie są największe zagrożenia dla monarchii Rzeczpospolitej. Są to mianowicie: nieposłuszeństwo poddanych, rozproszenie królewszczyzny oraz zbytnia wolność szlachecka.
Skarga doceniał rady senatorów, a potępiał decydujący głos szlacheckich posłów. Starał się również przekonać słuchaczy do zalet dobrego „absolutum dominium”.
Polacy żywią niechęć do rządów absolutnych. Skarga, będąc tego świadomy, nazywał tak monarchię osmańską i moskiewską, które są oparte na bezprawiu, a także tyranii.
Wzorem do naśladowania stała się izraelska teokracja.
Podmiot mówiący podchodzi krytycznie do szlacheckiej pewności siebie i lekceważenia praw prowadzących do anarchii. Wyróżnia też cztery rodzaje wolności i ostrzega przed złym korzystaniu z tego daru. Rodzaje: wolność od grzechu, od obcych panów i pogańskich królów, od okrutnego i niesprawiedliwego władcy oraz od anarchii, której trzeba unikać, gdyż ta zabija prawa, zwierzchności, urzędy, a także zezwala na niegodziwości.
Dawna Polska nigdy nie była anarchią i Skarga ma nadzieje, że zdoła uniknąć tego losu, gdyż według niego jest to domena synów szatana.
Orator wymienia jeszcze dwie inne przyczyny osłabienia władzy króla. Są nimi złe zarządzanie i wynaturzenia parlamentaryzmu, chodzi tu o izbę poselską, a nie o senat. Mówca zarzuca posłom głównie sianie nienawiści wobec Kościoła, chęć wzbogacania się, a także kilka innych złych cech i postępków.
Dochodzi jeszcze do nieszczęścia, którym Skarga nazywa przekształcanie się monarchii w rządy demokratyczne.
Na koniec kazania szóstego retor prosi senatorów o podjęcie mądrej refleksji nad dobrodziejstwami monarchii oraz Stwórcę o opiekę i zmiłowanie się nad ludem za pośrednictwem Psalmu 71.
W kazaniu zgodnym jest kontynuacja tematyki chorobach. Kolejną z nich jest doprowadzające do upadku niesprawiedliwości praw. Bez norm prawnych nie może istnieć nowożytne państwo. Skarga doskonale o tym wie i jest to dla niego oczywistością.
Rozróżnia on typy praw: przyrodzone, kościelne i świeckie.
Prawa powinny być zapisywane, gdyż zapewnia do ich niezmienność. Było tak już zresztą za czasów Mojżesza. Oczywiście znajomość ich jest konieczne nie tylko dla obywateli, lecz także dla władców. Najważniejszym celem praw jest rozprzestrzenianie się wśród ludzi dobrych obyczajów oraz utwierdzenie ich w bojaźni bożej. Zagwarantuje to bowiem szczęście Rzeczpospolitej. W innym wypadku Skarga tu podaje przykład biblijnego Nabuchodonozora, państwu grozi upadek, na który samo się skazuje.
Warunkiem sprawiedliwości natomiast dla retora są nie tylko same prawa, ale doświadczeni i przede wszystkim mądrzy sędziowie, którzy mają umiejętność rozpatrywania okoliczności czynów.
Orator mianuje podstawowym wyznacznikiem użyteczności praw ich egzekucją, a co za tym idzie oskarża polską szlachtę, która nie miała szacunku dla ustaleń sejmu.
Podmiot mówiący krytykuje także ewangelików, których założycielem jest Marcin Luter, i który nie odwołał się do tradycji uzasadniania działań w autorytecie bóstw.
W założeniu mówcy, protestanci nie mogą więc tworzyć dobrego prawa, gdyż najgorsze są niesprawiedliwe i krzywdzące ustawy.
Według Skargi pozbawienie sądów biskupich egzekucji świeckiej jest przejawem kryzysu polskiego wymiary sprawiedliwości. Orator jest zatem wręcz przerażony bezkarnością heretyków i uważa, że postępowanie przeciw katolikom nie zostanie osądzone.
Skarga zwraca się do senatorów i prosi ich o tworzenie praw, które będą odpowiadały potrzebą współczesności i społecznemu pożytkowi. Zwraca się również do Boga prosząc tym razem o łaskę Ducha Świętego.
Przedtem jednak jest ukazane jak retor uznaje konfederację warszawską za największy grzech, gdyż gwarantowała ona wolność wyznania i unieważniała ustalenia przeciw protestantom. Skarga odwołuje się jeszcze do przeszłości, w której prawa stały na straży sprawiedliwości i spokoju.
Kazanie ósme rozpoczyna się nawiązaniem do sytuacji, w której wygłasza swe nauki i napomina moment zakończenia obrad sejmowych.
Ostatnim już tematem poruszonym przez Skargę jest szósta choroba Rzeczpospolitej.
Retor przestrzega senatorów, ponieważ Bóg może wymierzyć karę, za wszystkie grzechy obywateli.
Nazywa on też samego siebie „niegodnym proroczyną” i przypomina o największych i najgorszych czynach ludzkości.
Za główny grzech orator uznaje tolerowanie bluźnierstw wobec św. Trójcy głoszonych przez arian.
Skarga, nawiązując do problemu związanego z łupiestwem kościołów katolickich, powraca do likwidacji świeckiej egzekucji, o której była mowa w poprzednim kazaniu.
Według oratora niesprawiedliwość odczuwają najbiedniejsi, dlatego że opieszałe sady zbyt wiele spraw rozpatrują zbyt wolno. Mówca krytykuje to. Morderstwa są bezkarne, ludzie źli przed wiele lat nie otrzymują kary za swe czyny. Jest to potwierdzeniem niedowładu sadownictwa.
Następnie orator przechodzi do krytykowania stosunków społecznych w Polsce. Oskarża tutaj szlachtę o nadużywanie władzy wobec innych ludzi będących niższego stanu społecznego. Niestety, ale chłopi pozbawieni są praw obywatelskich i ludzkich, przez co cierpią. Jest to przecież niezgodne z chrześcijaństwem. Przez taką sytuację państwo znów skazuje się na zagładę. Skarga grozi więc szlachcie słowami proroka Izajasza.
Lichwa, czyli przeciwieństwo idei miłosierdzia także jest obrazą porządku moralnego, którą obywatele tolerują. Ludzie zachłanni są na bogactwa i dobra materialne, a wycofali się ze skromnego, ale uczciwego życia. Skarga przedstawia tu obraz Polski ubogiej, w której panowała bieda i tylko niektóre domy były bogate, lecz ich właściciele nie zważali na biednych. Podmiot mówiący potępia takie zachowanie słowami biblijnego Ezechiela. Skarga uświadamia, że ludzie myślą tylko o sobie i własnym majątku. Nie wstyd im nawet kłamania w sądach, nie uznają okradania skarbu państwa za grzech. Dlatego retor staje po stronie słabych, bezsilnych i bezradnych na niesprawiedliwości.
Orator zadaje pytanie, co on sam mogły zrobić dla Rzeczpospolitej, żeby było lepiej. Podkreśla to tragizm sytuacji. Wracając do pytania mówca najchętniej zamieniłby się w Izajasza, gdyby tylko mógł. Upominałby wtedy obywateli i wzywał ich do pokuty oraz do nawrócenia się na dobrą drogę.
Szlachta nie zauważa jednak zagrożenia bytu narodowego, co wręcz przeraża.
Retor chciałby również mieć moc prorokowania Jeremiasza, który przestrzega przed niewolą i złem. Dodając dramaturgi, Skarga ukazuje obrazy pobojowisk, lecz robi to w czasie teraźniejszym, a nie przyszłym, przez co wygląda na to, że zguba dopełnia się na jego oczach.
Następnie kaznodzieja nawiązuje do proroka Ezechiela. Pokutuje, a podczas tego przewiduje śmierć jakiejś części ludzi, a wygnanie i tułaczkę innej części.
Przestrzega przed nadchodzącym upadkiem królestwa w proroctwach Jonasza.
Pan Bóg daje ludziom trzy kategorie gróźb. Pierwszą z nich można zmienić pokutą, druga wypełnia się w dalszych pokoleniach, trzeciej kategorii natomiast odmienić już nie można, ponieważ zatwardziałe serca grzeszników nawet tego nie pragną. Skarga nie wie, do którego typu należą jego upominania. Łudzi się i ufa jednak, że Polacy dzięki swojej mądrości będą w stanie przyznać się przed Panem i przepraszać Go za wyrządzone zła i prosić o łaskę.
Podkreśla też, iż pomimo nie doznał objawienia boskiego, czuje się posłem Stwórcy wysłanym do grzeszników, aby się nawracali i posmakowali życia w szczęściu.
Skarga na sam koniec swojego przemówienia wspomina trzy dni, podczas których nastąpi moralne odrodzenie obywateli. Pierwszego dnia będą oni żałować za grzechy, przyznawać się do wyczynionego zła. Później będą starali się poprawić, szukać na to sposobów. Na końcu nastąpi czynienie zadośćuczynienia.
Kazanie ósme kończy się modlitwą błagalną do Boga, Niezwyciężonego Stwórcy Świata o miłosierdzie dla broniącego katolicyzmu na północnych krańcach Europy narodu.

Kazanie pierwsze zostało skierowane do osób, które biorą udział w obradach sejmowych. Miało one być przedstawione podczas mszy przed ich rozpoczęciem. Tematem kazania są niebezpieczeństwa, które zagrażają ojczyźnie. Wśród najpoważniejszych zagrożeń, którym powinien zapobiegać Sejm, są niezgoda związana z rozpadem chrześcijaństwa, kłótnie społeczeństwa, które nie jest w stanie podejmować wspólnych działań, bunty, brak dyscypliny, nadmierna szlachecka wolność. Pojawia się tu również przekonanie, że zmiany muszą zajść w samym Sejmie.
W drugim kazaniu podmiot wypowiadający się zwraca uwagę na konieczność leczenia chorób Rzeczypospolitej. Przytacza tu także metaforę ojczyzny, która jest matką, i o która trzeba dbać. Wymienia sześć chorób Rzeczypospolitej, do których zaliczają się: nieżyczliwość wobec własnego państwa, wewnętrzne kłótnie, nieposzanowanie religii, herezje, słaba pozycja króla i brak autorytety, niesprawiedliwe prawa, a także grzechy popełniane w stosunku do Boga. Skarga podkreśla to konieczność istnienia dobrych stosunków między rządzącymi a podwładnymi.
W trzecim kazaniu Skarga wyraża wątpliwość w to, czy Polacy biorą pod uwagę słowa świętego Pawła, który nawołuje do pokoju. Skarga twierdzi, że dostrzega przyczyny domowej niezgody w tym, że ludzie odchodzą od chrześcijańskiej wiary. Uważa, że szczególną rolę w utrzymaniu zgodny w kraju ma władca, który swoją mądrością powinien oddziaływać na poddanych. Zwraca też uwagę, że brak zgody w państwie przyczynia się do tego, że w razie problemów militarnych trudniej się będzie zmobilizować. Zwraca uwagę, że wewnętrzne Problemy Rzeczypospolitej mogą wykorzystać jej wrogowie, którzy mogą zaatakować osłabione państwo.
W czwartym kazaniu autor przypomina historię ludu wybranego, który został wyprowadzony z egipskiej niewoli. Skarga jest przekonany, że najważniejszym urzędnikiem w państwie jest kapłan, który stoi na straży praw ustanowionych przez stwórcę. Odwołuje się również do dekalogu, który według niego ma związek z właściwym funkcjonowanie państwa. Nawołuje Polaków do tego, aby nie obrażali miejsc kultu.
W kazaniu piątym Skarga rozwija myśli, które przedstawił we wcześniejszym kazaniu. Odwołuje się do motywu namaszczenia Sula przez Samuela na króla Izraela. Było to początkiem monarchii. Przykład ten powinien także uświadomić rodakom, że władza duchowna stoi ponad władzą świecką. Dlatego też monarchowie powinni się jej podporządkować. Podkreśla też, że dzięki papieżowi katolicy mają możliwość szybkiego reagowania na wszelkie spory i zduszanie ich w zarodku. Wyraża także przekonanie, że zbyt duża liczba wyznań wpływa negatywnie na to, co dzieje się w państwie. Twierdzi, że protestanci nie respektują wartości moralnych. Uważa, że zagrażają oni katolikom.
Kazanie szóste to tekst, w którym Skarga porównuje ojczyznę do żywego organizmu. Twierdzi, że religia jest jej sercem, natomiast król – głową. Za wzór idealnego państwa stawia Izrael. Przypomina też, że początki państwa polskiego pozwalają mieć pewność co do tego, że państwo pochodzi od Boga. W kazaniu pojawiają się także słowa krytyki w stosunku do szlachty, która jego zdaniem jest zbyt pewna siebie.
W kazaniu siódmym Skarga zwraca uwagę na niesprawiedliwe prawa. Stanowią one przyczynę upadku państw. Podaje też podział praw: przyrodzone, a także kościelne i świeckie. Zwraca uwagę, że wszystkie prawa powinny istnieć w formie pisemnej, dzięki czemu pozostaną niezmienne i będą gwarecką bezpieczeństwa dla obywateli. Brak takich uregulowań w przeszłości doprowadził do złej sytuacji w państwie.
Ostatnie kazanie zostało poświęcone przewinieniom zwykłych obywateli. Przede wszystkim należą do nich bluźnierstwa skierowane przeciwko Bogu. Problemem jest też niezadowalająca działalność sądów, które powoduję, że zbrodniarze zbyt długo nie są osądzani. Skarga krytykuje również stosunek szlachty do chłopów, nadużywanie wobec nich władzy, dbałość o wyłącznie o swój dostatek. Twierdzi także, że nie powinno się tolerować lichwy, która jest przeciwieństwem idei miłosierdzia.

Piotr Skarga urodził się w rodzinie szlacheckiej. Studiował na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej oraz w Rzymie. Był długo związany z dworem wojewody krakowskiego. Pełnił również funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy. Był bardzo konserwatywną osobą i nie stał po stronie innowierców, lecz po przeciwnej.
Jego „Kazania sejmowe” zyskały popularność dopiero w XIX wieku. Ich legendę utrwalił Jan Matejko na słynnym obrazie. Była to wizja malarza, ponieważ Skarga nigdy nie wygłosił swoich kazań. Wprawdzie zimą 1597 roku w Warszawie obradował sejm, ale publicysta napisał swoje dzieło dopiero po tym wydarzeniu. Był pod wrażeniem burzliwych obrad. Niestety nie uchwalono wtedy propozycji zmierzających do wzmocnienia władzy wykonawczej. Nie rozpatrzono także kwestii innowierców. Biskupi obecni na sejmie krytykowali tolerancje, szlachta obwiniała księży o podburzanie chłopów przeciwko panom. Skrajnie nietolerancyjni katolicy chcieli podatków na wojsko, ale ich postawa często była bliska postawie egoistycznej i warcholskiej.
Piotr Skarga napisał osiem kazań do posłów i senatorów. Są one apelem o mądre i odpowiedzialne debatowanie o Rzeczypospolitej. Zawierają program polityczno – społeczny. Mają formę proroctwa, bo to robi większe wrażenie na odbiorcach. Autor posługuje się stylizacją biblijną. Łączy też cechy retoryki antycznej, budzi emocje i umiejętnie przekonuje do swoich racji. W dziełach ukazuje Polskę jako ojczyznę oraz matkę. Omawia również różne rodzaje mądrości, skupiając się na rozróżnieniu mądrości boskiej od ziemskiej.
„Kazanie pierwsze- na początku sejmu przy ś. mszy sejmowej” rozpoczyna się cytatem z Biblii „Jeśli kto z was potrzebuje mądrości, niech jej prosi od Pana Boga, który wszytkim hojnie daje, a nie wymawia: a dana mu będzie”. Skarga zwraca się do szlachty przybyłej na zgromadzenie. Nakazuje im trwać w wierze kościoła i na niego się powoływać, uciekać się do łaski Ducha Świętego, który ześle na nich dar mądrości. Zanim rozpoczną się sejmy powinni poprosić o radę swoich bogów lub kapłanów, którzy są pośrednikami między światem ziemskim, a duchowym. Cała władza, wszyscy królowie, posłowie rządzą z Bożą pomocą. Dalej publicysta rozprawia o mądrości. Jest to wartość niematerialna potrzebna każdemu człowiekowi do prawidłowego funkcjonowania. Autor przywołuje słowa takich osób jak, np. Salomon, czy Jakub Apostoł. Osoba posiadająca mądrość Bożą ma sławę wśród ludzi (młodsi uczą się od starszych, bardziej doświadczonych), wieczną pamięć oraz nieśmiertelność. Będzie mogła rządzić innymi narodami i one będą okazywać jej posłuszeństwo. Ona przynosi jedynie szczęście, nie jest czymś, co napawa nas smutkiem. Dalej możemy czytać m.in. o ludziach, którzy się tylko uważają mądrymi, zdradach, wolności głupiej i cielesnej. Na końcu zapisana jest modlitwa królewska i senatorska.
Dalej mamy „Kazanie wtóre”. Jest ono jednym z ważniejszych. Poprzedza je cytat z Biblii „To wam rozkazuję – mówi Pan Jezus – abyście się społecznie miłowali. Pokój mój daję wam, pokój mój zostawuję wam”. Autor porównuje królestwa do ludzkich ciał. One mają choroby, które je wyniszczają, nieprzyjaciół, wojny, wrogów. Jednak tak samo jak na choroby, na wojny również istnieją lekarstwa. Przedstawia Polskę jako chorą matkę. Dalej wymienia sześć chorób, z jakimi zmaga się nasz kraj: nieżyczliwość ludzka i chciwość domowego łakomstwa, niezgody i kłótnie między sąsiadami, ingerencja w religię katolicką, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne przeciw Bogu. Skarga mówi, że zgoda nie może istnieć bez miłości. Odwołuje się tutaj do słów Jezusa, abyśmy się wzajemnie miłowali. Najlepiej zachować dobre stosunki z każdym człowiekiem.
„To wam rozkazuję – mówi Pan Jezus – abyście się społecznie miłowali. Pokój mój daję wam, pokój mój zostawuję wam”. – to wstęp do „Kazania trzeciego – o drugiej chorobie rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej”. Wszyscy jesteśmy połączeni jedną wiarą i nauką. Mamy żyć w zgodzie, bo gospodarz nie dopuszcza, żeby domownicy się kłócili. Siedzimy przy jednym stole i jemy z rozmaite potrawy z tych samych mis. Aby nasze grzechy zostały odpuszczone, musimy pogodzić się z bliźnimi.
„Kazanie czwarte” mówi o trzeciej chorobie. Jak przed każdym z wyżej opisanych umieszczony został cytat z biblii „Będziecie mi królestwem kapłańskim i świętym ludem”. Bóg wyprowadził swój lud z Egiptu. To właśnie z nich pragnął stworzyć państwo, Rzeczpospolitą. Ochrzczone królestwo nazywane jest kapłańskim. Religia jest fundamentem, bez którego kraj nie mógłby prawidłowo funkcjonować. Kapłan Mojżesz był pierwszym urzędnikiem. W dzisiejszym prawie urząd pełni osoba starsza. Jednak obradujący nie powinni sobie wzajemnie dokuczać i czynić złego. Pierwsze prawa na temat religii ustanowili poganie. Były spisane na dwunastu tablicach.
„Służcie P[anu] Bogu ze wszytkiego serca waszego, a nie puszczajcie się za próżnościami, które wam nie pomogą”. To wstęp to „Kazania piątego – jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala”. Katolicy powinni się ze sobą zgadzać, ponieważ nad nimi stoi jeden, ten sam, sędzia. Heretycy natomiast, nie mają wspólnej wiary oraz nauki. Mówią, aby sądziło ich Pismo oraz statut. Jeśli nie mamy zgodny w sprawach religijnych i duchownych nie będziemy jej też mieli jeśli chodzi o sprawy świeckie. Przez różnorodność naszych wiar, nie będziemy mogli żyć w przyjaźni z każdym człowiekiem, ponieważ z natury szukamy kogoś podobnego do nas. Wykazujemy się niechęcią do inności. Kolejne rozdziały poświęcone są m.in. heretykom, czy poganom.
„Postaw nam króla, aby nas sądził, jako wszytkie narody mają.” – „Kazanie szóste”, dotyczące monarchii i jej osłabienia, czyli choroby. Religia oraz duchowieństwo to dwa pojęcia, które stanowią serce Rzeczypospolitej. Stan królewski natomiast, pełni funkcję głowy. To właśnie w na niej funkcjonują członkowie rządu, czyli oczy, uszy oraz narządy zmysłów. Kiedy serce jest ranne, kraj nasz czeka śmierć. Kiedy natomiast królestwo boli głowa, prowadzi to do jego upadku.
W „Kazaniu siódmym” rozważamy termin niesprawiedliwych praw, „Biada tym, którzy stawią prawa nieprawe, i pisząc niesprawiedliwość piszą, aby ucisnęli ubogie na sądach i gwałt czynili w sprawie podłych ludu mego”. Jest to druga choroba. Kraje mogą na nią umierać. Prawa szkodzą najbardziej ludziom ubogim, ponieważ zamożni za nieprawidłowe zachowania nie dostają bardzo surowych kar. Każde prawo ma w sobie dwie rzeczy. Po pierwsze drogę, którą powinniśmy podążać. Oświetla ją niczym świeca. Po drugie kara tych, którzy z niej zboczą.
„Królestwo się przenosi od narodu do narodu, dla niesprawiedliwości i krzywd, i potworzy, i dla rozmaitych zdrad.” – to cytat poprzedzający ostatnie, ósme kazanie. Mówi ono o grzechach jawnych i ich niekaralności. Najcięższym z grzechów jest bluźnierstwo przeciwko chrześcijańskiemu Panu Bogu w Trójc jedynemu. Autor pisze także o okradaniu kościołów, czyli miejsc świętych, kultu. Bóg nie jest przychylny także odwlekaniu spraw sądowych na niekorzyść dla ludzi, którzy już długo na nie czekają. Kazanie to kończy się rozdziałem „Wyświadczenie wolnej wolej ludzkiej w przejźrzeniu Bosklm”.

Każde kazanie jest syntezą trzech elementów: podmiotu mówiącego, podmiotu słuchającego i medium językowego zorganizowanego w celową i funkcjonalną architektonikę. Każdy rodzaj kazania jest częścią scenariusza liturgicznego. Sprawia to, iż każda mowa religijna jest produktem programu kulturowego obrzędów kościelnych związanych z kalendarzem świąt oraz indywidualną konstrukcją oratorską kaznodziei. „Obrzędowość religijna warunkuje ponadto dobór tematyczny kościelnego przepowiadania, zaś nadrzędne cele dydaktyki i katechezy religijnej decydują o służebnej wobec doktryny funkcji kazania. Wszystko to powoduje, że żywe słowo kaznodziejskie ma niejako programowo charakter wypowiedzi służącej celom bardziej ideowym niż estetycznym”.
Jednym z pierwszych twórców kazań jest P. Skarga. „Kazania sejmowe” napisał po obradach warszawskiego sejmu, który obradował w 1597 roku. Przyczyną powstania kazań było niepowodzenie obrad, w trakcie których miano doprowadzić do wzmocnienia władzy wykonawczej, poprawy obronności państwa, a także pozycjo władcy. Istotne znaczenie miała kwestia konfederacji warszawskiej, która miała gwarantować wolność. W kazaniach pojawiają się liczne oskarżenia wobec rządzących oraz krytyka obywateli, którzy przyczyniają się do upadku kraju. W kolejnych kazaniach omawia choroby Rzeczypospolitej, które są konsekwencją braku wiary, braku patriotyzmu, niezgodzie, innowierstwa, osłabieniu władzy królewskiej, niezgodzie. Skarga uważa, że w kraju powinna być zagwarantowana silna władza królewska, która będzie podporządkowana kościołowi. Chce także, by ograniczyć uprawnienia sejmu na rzecz senatu. Domaga się również przeprowadzenia reform sądownictwa oraz władzy wykonawczej. Uważa również, że powinno się odebrać szlachcie część jej przywilejów. Na uwagę zasługuje kształt artystyczny utworu, bogactwo środków artystycznych, aluzji i cytatów.
W cyklu znajduje się osiem kazań. Pierwsze stanowi rodzaj wstępu, w którym autor uświadamia odbiorcom, że ich tematem będą rozważania na temat sytuacji Rzeczypospolitej. Wskazuje zagrożenia, które mogą przyczynić się do klaski kraju. Są to niezgoda, tendencje do zdrady. Drugie kazanie opisuje choroby Rzeczypospolitej. Autor przywołuje tu obraz ojczyzny – matki, którą wszyscy powinni kochać i szanować. Wskazuje najpoważniejsze choroby Rzeczypospolitej, do których zalicza nieżyczliwość, wewnętrzną niezgodę, słabość królewskiej władzy, wewnętrzną niezgodę, brak wiary. Kazanie trzecie to tekst, który skupia się na konieczności zachowania jedności i braterstwa. W czwartym kazaniu wypowiada swoje poglądy na temat konieczności istnienia związku religii z państwem. W piątym kazaniu Skarga podkreśla wyższość władzy duchowej nad świecką, podkreśla znaczenie katolicyzmu. W kazaniu szóstym Skarga porównuje kraj do żywego organizmu, który podobnie jak człowiek, może chorować. W siódmym kazaniu autor porusza kwestię niesprawiedliwych praw, które powoduję, że państwo jest słabe. W ostatnim kazaniu Skarga omawia grzechy obywateli, które mają wpływ na słabość państwa. Krytykuje stosunki społeczne, zwłaszcza traktowanie chłopów.

W ostatnim czasie moją szczególną ciekawość wzbudził utwór ks. Piotra Skargi pt. „Kazania Sejmowe”. Sądzę, że to dzieło jest wyjątkowe i skłania człowieka do refleksji. Podczas mojej wypowiedzi postaram się przybliżyć genezę utworu oraz jego gatunek.
Cykl 8 kazań ks. Piotra Skargi został napisany w 1597 roku na sejm, który został zerwany, w wyniku czego kazania nie mogły być wygłoszone. Od 1588 roku Skarga jest nadwornym kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy i do jego głównych obowiązków należało głoszenie kazań w trakcje obrad sejmu. Znaczenie utworu Skargi jest podkreślane od końca XVIII wieku, kiedy upadek ojczyzny, który zapowiadał, stał się faktem. Zbiór kazań księdza niesie uniwersalny przekaz i przesłanie, które dotyczy powinności obywatela oraz postawy patriotycznej wobec swojej ojczyzny.
Jak już wspomniałem, utwór Skargi jest kazaniem. W utworze ksiądz Piotr wygłasza pouczenie moralne, które dotyczy postawy obywateli w stosunku do swojej ojczyzny. Autor piętnował negatywne zjawiska, które obserwował w życiu publicznym, wskazywał na postawy wzorcowe i powoływał się na nauczanie Jezusa Chrystusa.
Główną problematyką utworu jest egoizm szlachty i rządzących. Ksiądz Piotr nawołuje do rezygnacji z prywaty oraz przyjęcia postawy obywatela świadomego, który troszczy się o rzecz publiczną. Autor ukazuje wady szlachty i je piętnuje. Po utracie niepodległości przez Polskę podkreślało się charakter wizjonerski Kazań księdza Skargi, który kilkaset lat wcześniej zapowiedział tragedię narodową.