Mitologia, część I „Grecja”

Prawdopodobnie nie istnieje osoba, która nie słyszała o Zeusie, co na swym tronie zasiada każdego dnia, aby rządzić bogami, lub o jego żonie, Herze, a także na temat pozostałych bogów. Przypuszczalnie każdy zna takich autorów jak Homer, Arystoteles, Sokrates, Platon oraz czas, w którym tworzyli. Niestety, mało kto sięga głębiej i próbuje poznać starożytność jako epokę literacką.
O starożytności mówimy od początków piśmiennictwa (około XIII w. p.n.e.). Za jej umowny koniec przyjmuje się upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.). Często jest nazywana antykiem. W tym czasie dominował politeizm, czyli wiara w wielu bogów. Powstawały także systemy filozoficzne, najbardziej znane to arystotelizm i platonizm. Z tej epoki wywodzą się również jedne z najsłynniejszych dzieł – „Illiada” i „Odyseja”. Żyjący w tych czasach Arystoteles dokonał podziału gatunków literackich na lirykę, epikę i dramat.
Najpopularniejszym gatunkiem w tym czasie był mit, czyli opowieść, która wyjaśniała stworzenie świata oraz zaistniałe w nim zjawiska. Ich bohaterami byli przede wszystkim bogowie. Wyróżnia się kilka rodzajów mitów, z czego najpopularniejsze to: kosmogoniczne, które mówią o sposobie stworzenia świata; teogoniczne, wyjaśniające stworzenie bogów; antropogeniczne, z których dowiadujemy się więcej o stworzeniu człowieka; eschatologiczne, mówiące o życiu pośmiertnym; ajtiologiczne, wyjaśniające powstanie tradycji.
Najpopularniejszymi mitologiami, czyli zbiorem mitów, jest mitologia grecka i rzymska. W Polsce słynne jest wydanie Jana Parandowskiego. Popularność wyobrażeń starożytnych Greków i Rzymian o powstaniu świata wskazuje nam fakt, że często jest przywoływana w kulturze w późniejszych epokach – wystarczy spojrzeć na wiersze Zbigniewa Herberta, na przykład „Apollo i Marsjasz”, w którym słynny poeta opisuje reakcję greckiego boga, Apolla, na przegraną z Marsjaszem, albo na „Nike, która się waha”, który nawiązuje do tytułowej greckiej bogini zwycięstwa. Nike, teoretycznie dumna i pewna siebie, ma wątpliwości wobec chłopca na wojnie, którego czeka śmierć. Innym poetą, który postanowił wykorzystać motyw mitologii, jest Jan Kochanowski i jego fraszka „Na swoje księgi”, gdzie wspomina o Marsie, rzymskim odpowiedniku Aresa, i Apollu. Z kolei „Odprawa posłów greckich” opiera się na konkretnym micie o wojnie trojańskiej.
Z mitologią starożytnych Greków i Rzymian można się także spotkać w malarstwie. Jeśli spojrzymy na twórczość Rafała Knopa, przekonamy się, że ten motyw jest obecny również we współczesnych obrazach. Artysta stworzył cykl „Apollo”. Także Tycjan postanowił wykorzystać popularność greckiego boga i stworzył obraz o nazwie „Apollo i Marsjasz”. Z kolei Sandro Botticelli namalował obraz „Narodziny Wenus”.
Chociaż mitologia grecka jest pełna opowieści, można z nich wyróżnić kilka najważniejszych i jednocześnie najpopularniejszych, na przykład mit o Prometeuszu, symbolizujący poświęcenie się oraz bunt przeciwko bogom, ponieważ tytułowy bohater ukradł ogień z Olimpu. Kolejnym słynnym mitem jest opowieść o Dedalu i Ikarze, reprezentuje on nierozsądne marzenia. Dedal stworzył skrzydła z wosku, który został stopiony u jego syna, gdy tylko za bardzo zbliżył się do słońca. Warto wspomnieć, że ten mit był także inspiracją dla serii książek dla dzieci i młodzieży „Percy Jackson” autorstwa Ricka Riordana. Mit o Orfeuszu i Eurydyce również zyskał pewną popularność. Po śmierci swojej ukochanej Orfeusz udał się w podróż do Hadesu odzyskać Eurydykę. Hades zgodził się ją zwrócić pod warunkiem, że do czasu wyjścia z podziemia Orfeusz nie spojrzy na swoją ukochaną. Niestety, zrobił to i stracił ją bezpowrotnie.
Do dzisiaj mówi się na niektóre osoby „narcyz” – tak samo miał na imię bohater jednego z mitów, będący symbolem próżności. Mężczyzna, po wzgardzeniu uczuciami jednej z nimf, został ukarany przez Afrodytę i zakochał się w swoim odbiciu w lustrze wody.
Inną ważną opowieścią jest mit o Syzyfie, który musiał wykonywać swą pracę bez przerwy, jako że głaz, który miał toczyć, na okrągło spadał. Także mit o Tezeuszu i Ariadnie zyskał popularność. Tezeusz wyruszył do labiryntu w celu zabicia Minotaura. Mógł przejść przez niego tylko dzięki pomocy swojej ukochanej, Ariadnie.
Z mitów pochodzą związki frazeologiczne używane do dzisiaj. Kilka z nich to: „róg obfitości”, symbol bogactwa, o którym się mówi ze względu na kozę Almateę, której mlekiem był karmiony Zeus; „nić Ariadny”, czyli sposób na poradzenie sobie z konkretną sytuacją, z omawianego już mitu o Tezeuszu i Ariadnie; „puszka Pandory”, symbol nieszczęścia, z mitu o Pandorze; „jabłko niezgody”, czyli konflikt wynikający z mitu o jabłku „dla najpiękniejszej”, który Eris rzuciła Atenie, Afrodycie i Herze; „ikarowy lot”, czyli niemożliwe do zrealizowania młodzieńcze ideały, wywodzi się z mitu o Dedalu i Ikarze; „pięta Achillesa”, czyli słaba strona, wywodzi się z mitu o Achillesie, który mógł zginąć tylko poprzez ugodzenie w piętę; „koń trojański”, pochodzący z mitu o drewnianym koniu, który był podstępem, oznacza podarunek przynoszący zgubę. Oczywiście jest to tylko kilka najsłynniejszych związków frazeologicznych, ponieważ istnieje ich o wiele więcej.
Jak już zostało wspomniane, mitologia grecka i rzymska są najpopularniejsze, jednak oprócz nich powstały także inne. Jedne z nich to zbiór mitów słowiańskich opierający się na wierzeniach Słowian. Niestety, dysponujemy szczątkowymi informacjami, jako iż nie zachowały się żadne źródła materialne. Rekonstrukcja mitologii słowiańskiej opiera się głównie na śladach zapisanych w folklorze i wierzeń z czasów chrześcijańskich. Niemniej jednak istnieją książki, które mogą pomóc w odkryciu ich mitów. Przykłady to „Mitologia słowiańska” Jakuba Bobrowskiego i Mateusza Wrony, a także „Mitologia Słowian” Aleksandra Gieysztora.
Podobnie jak wierzenia Greków i Rzymian, mitologia słowiańska stała się źródłem inspiracji do powstania innych dzieł, między innymi do: „Starej baśni” Kraszewskiego, gdzie są nawiązania do słowiańskich podań i legend. W mitologii słowiańskiej często występowały zjawy i duchy, które także były obecne w twórczości Mickiewicza (na przykład „Świtezianka”, „Dziady cz. 2”) oraz Szekspira („Hamlet”). Mitologia słowiańska mówiła także o wampirach, które w dzisiejszej kulturze odgrywają dużą rolę; są popularne przede wszystkim wśród nastolatków, o czym świadczą książki oraz filmy stworzone specjalnie pod ten konkretny wiek. Popularny stał się Hrabia Dracula, występujący w powieści „Dracula” Brama Stokera. Możemy stwierdzić, iż prawdopodobnie najsłynniejszym dziełem opartym na mitologii słowiańskiej, nie tylko wśród Polaków, lecz także obcokrajowców, pozostaje „Wiedźmin” Sapkowskiego.
Kolejnym przykładem zbiorów mitów jest mitologia nordycka, dość popularna, będąca także odmianą mitologii germańskiej. Wierzono w niej w dziewięć światów: Asgard, Vanaheim, Alfheim, Muspelheim, Svartalfheim, Helheim, Niflheim, Jotunnheim oraz Midgard. Ostatnie miejsce miało być krainą ludzi i miało powstać ze światów ognia i wody. W mitologii nordyckiej wiara obejmowała bogów, elfy, krasnoludy i lodowe olbrzymy. W wymienionych wcześniej światach mają swoje miejsca nie tylko te istoty, lecz także Asowie i Wanowie. Najpopularniejszą książką o tych wierzeniach jest „Mitologia nordycka” Neila Geimana, jednakże w Internecie można znaleźć wiele informacji. Jednym ze źródeł wiedzy może być Youtube, jednakże należy pamiętać, że mogą pojawić się tam błędy, jako iż większość filmów nie zawiera bibliografii, w której zostałoby podane, skąd zostały zaczerpnięte informacje.
Podobnie jak mitologia grecka, rzymska oraz słowiańska były inspiracją tekstów kultury, tak samo jak mitologia nordycka. Jednym z dzieł, które we wcześniejszych latach stało się bardzo popularne, głównie ze względu na serialową ekranizację, jest książka „Amerykańscy bogowie” Neila Geimana. Ostatnimi czasy swoją chwałę zbiera też studio Marvel Cinematic Universe, dzięki którym powstała seria filmów o Thorze. Można w nich zobaczyć tytułowego bohatera, Lokiego, Odyna, a także wiele innych postaci, które występowały w mitologii nordyckiej – łącznie z walkiriami. Innym przykładem tekstu kultury inspirowanego wierzeniami nordyckimi jest utwór „Dziecko Odyna”, autorstwa Siri Pettersen. Również słynny twórca, Tolkien, postanowił zaczerpnąć inspiracji w „Śródziemiu”. W angielskiej wersji można usłyszeć „Middle-earth”, będący odpowiednikiem „Midgardu”.
Kolejnym słynnym zbiorem mitów jest mitologia egipska, która często pełniła funkcję propagandową. Wierzono, że dusza opuszcza ciało człowieka po śmierci, co wiązało się z kulturą Egiptu, ponieważ zwłoki balsamowano i mumifikowano, aby zapobiec rozkładowi oraz zachować tożsamość po śmierci. Według wierzeń, zmarła dusza stawała przed Anubisem, bogiem o głowie szakala, który miał chronić duszę w podróży do zaświatów. Ważony był ciężar moralny, co decydowało, czy zmarły jest prowadzony do Ozyrysa, czy do Ammit, która pożerała wspomnianą wcześniej, metafizyczną część istoty.
Książki, które dokładnie opisują wierzenia egipskie to: „Starożytny Egipt. Mity i legendy” Giseli Schoeller; „Mitologia starożytnego Egiptu” Jadwigi Lipińskiej i Marka Marciniaka; „Egipskie mity i misteria” Rudolfa Steinera.
Twórcy czerpali inspirację także z mitologii egipskiej. Jeden z przykładów to film „Bogowie Egiptu” w reżyserii Alexa Proyasa, w którym to bóg Set obejmuje tron. Horus, bóg nieba, oraz śmiertelnik Bek, próbują przywrócić ład w Egipcie. Innym wzorem jest seria książek dla dzieci i młodzieży „Kroniki rodu Kane”, autorstwa Ricka Riordana. Ojciec Sadie i Cartera przez przypadek uwalnia Seta, który skazuje mężczyznę na wygnanie. Przy okazji ma niecne zamiary wobec rodzeństwa, które będzie próbowało go powstrzymać.
Przykładów mitologii oraz ich wpływów na kulturę można wymienić wiele, jednakże te podane przeze mnie są najpopularniejsze. Istnieją także inne gatunki charakterystyczne dla epoki starożytności. Jednym z nich jest oda, sławiąca konkretne wydarzenie lub czas. Odznacza się wzniosłością stylu, natomiast podmiot jest zbiorowy. Często w takim utworze znajdowały się elementy mitologiczne.
Najbardziej znanym twórcą ody jest Horacy. Wśród jego dzieł można wymienić między innymi, „Do Leukonoe”. Podmiot liryczny namawia, aby chwytać dzień – stąd także pochodzi słynne sformułowanie „carpe diem”. Druga oda to „Do Deliusza”. Został w niej zastosowany zwrot do adresata, tytułowego Deliusza. W tej odzie zostaje poruszona tematyka refleksyjno-filozoficzna. Podmiot liryczny zachęca do bycia opanowanym w każdym momencie życia. Daje także do zrozumienia, że każdego czeka śmierć.
W odzie „Do Apollina” mamy do czynienia z motywem mitologicznym. Podmiot liryczny można utożsamić z autorem, który poświęca ten utwór Appolinowi, będącmu także opiekunem artystów.
Innym przykładem literatury, uprawianym w czasach antyku, jest epos. Ten gatunek traktował o historycznych wydarzenia i ich bohaterach. Pokazywał równocześnie dwa światy – ludzi i bogów. Styl był podniosły, pełny epitetów i porównań. Nie raz można usłyszeć o porównaniach homeryckich – wywodzą się one z eposów Homera, tak zwanych eposów homeryckich.
Jak już zostało wspomniane, przykładowym autorem eposów był Homer. Napisał on „Iliadę” oraz „Odyseję”. Oba dzieła są przykładami eposów heroicznych. Pierwszy z utworów opowiada o gniewie Achillesa. Została tam opisana wojna trojańska. Z kolei „Odyseja” to historia o Telemachu i jego ojcu, Odyseuszu. Składa się z dwudziestu czterech ksiąg, czyli pieśni.
Popularnym gatunkiem była tragedia. Zazwyczaj obowiązywała w niej zasada trzech jedności – miejsca (scena rozgrywała się w jednym miejscu, reszta była relacjonowana), czasu (jedna dobra) oraz akcji (jeden wątek). Był także obecny chór, który komentował wydarzenia lub informował. Akcja polega na konflikcie tragicznym, przy którym człowiek jest skazany na porażkę w walce z losem. Tragedia składała się z części takich jak: prologos (wprowadzenie w akcję), parados (wejście chóru na scenę), epeisodion (epizod), stasimon (komentarz chóru) oraz exodos (wyjście chóru).
Przykładem tragedii jest „Król Edyp” autorstwa Sofoklesa. Tytułowy bohater próbuje walczyć z losem i uwolnić się z klątwy. Należy on do „cyklu Tebańskiego”, czyli do cyklu sztuk. Kolejna to „Edyp w Kolonie” oraz „Antygona”. Innym przykładem jest tragedia Ajschylosa pt.: „Persowie”, w której jest opisana klęska wojsk perskich pod Salaminą.
Komedia antyczna, będąca kolejnym gatunkiem literackim w starożytności, miała luźną kompozycję. Znajdowało się w niej kilka epizodów i, tak jak w tragedii, był obecny chór. Wątki z mitologii były łączone z tymi z dnia codziennego. Komedia najczęściej była utworem satyrycznym i miała treść polityczną. Przykłady tego gatunku to: „Sejm kobiet” i „Chmury” Arystofanesa.
Pieśń wywodziła się z obrzędowości religijnej. Jest to utwór liryczny, który został podzielony na strofy. Jego tematyka zazwyczaj była poważna. Utwór tego typu często posiadał refreny. Wyróżnia się pieśń: religijną, żałobną, biesiadną, dziękczynną, filozoficzną, pochwalną, okolicznościową, chwalebną, patriotyczną, miłosną, państwową. Za twórcę tego gatunku i jego odmian jest uznawany Horacy. Przykład to pieśni miłosne Safony.
Hymn, również używany w starożytności, ma charakter podniosły, podobnie jak oda. Obejmował on najważniejsze tematy, w tym religię. Często były w nim powtórzenia oraz strofy. Podmiot liryczny był zazwyczaj zbiorowy, a hymn miał charakter oficjalny. Dzieli się je na: państwowe, szkolne, narodowe, akademickie, wojskowe, koronacyjne, religijne.
Elegia odznaczała się spokojnym, refleksyjnym charakterem. Często była związana z utratą lub tęsknotą. Była wysoko ceniona w starożytnym Rzymie. Była to liryka. Dzieliła się na: elegie Tyrtajosa, który pisał o wojnach; elegie Solona, skupiającego się na polityce; elegie Archilocha, podejmujące się tematyki żałobnej; elegie Mimneramosa, piszącego elegie erotyczne.
Chociaż mówiąc o starożytnej literaturze najczęściej myślimy o mitach, jak można zauważyć, gatunków jest sporo, w dodatku charakteryzują się głęboką różnorodnością. Większość z nich jest używana do dzisiaj. Wśród najpopularniejszych antycznych autorów można wymienić Horacego, Arystofanesa, Safonę, Sofoklesa, jak również Homera. Wszyscy ci autorzy zapewnili możliwość poznania starożytności przez późniejsze pokolenia, dzięki swojej literaturze. W dodatku okres antyku stał się inspiracją dla późniejszych epok oraz następnych pokoleń artystów.