Faust - Streszczenie

„Faust” to utwór uważany za dzieło życia Joanna Wolfganga Goethego, bowiem pracował nad nim sześćdziesiąt lat. Pierwsza część tego dzieła została opublikowana w 1808 roku, natomiast część druga ukazała się dopiero po jego śmierci, a została ukończona w 1831 roku. Postać głównego, a zarazem tytułowego bohatera tragedii Goethego, Fausta, jest nawiązaniem do legendarnego, średniowiecznego alchemika o tym samym imieniu. Ów bohater posiada nawet cechy osobowości samego autora dramatu oraz posiada wszechstronne zainteresowania, podobnie jak Goethe.
Dramat Goethego to tragedia o cechach preromantycznych, uważana za jeden z najważniejszych utworów literatury światowej. Posiada dwa wymiary: filozoficzny i uniwersalny i przedstawia pragnienia i dążenia człowieka do osiągnięcia nieograniczonej wiedzy o świecie, odkrycia niezliczonych tajemnic wszechświata.
Goethe stworzył tragedię odmienną od pozostałych utworów tego gatunku, złamał bowiem klasyczną zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Czas tego dramatu obejmuje około trzy tysiące lat, a akcja jest wielowątkowa i rozgrywa się w różnych miejscach. Goethe nie zastosował również zasady decorum, czyli stosowności, połączył ze sobą elementy tragiczne i komiczne oraz patetyczne i groteskowe, nie zachował tym samym jedności stylów. Autor „Fausta” wprowadził także do utworu postaci fantastyczne, które stanowią nawiązanie do ludowych wierzeń i baśni.
Utwór składa się z dwóch części: pierwsza zbudowana jest z dwudziestu czterech scen poprzedzonych wstępem. Tekst nie posiada podziału na akty, posiada luźną kompozycję i stanowi połączenie wielu gatunków literackich, takich jak: tragedia, ballada, baśń, moralitet. W tragedii Goethego przeplatają się różne style wypowiedzi, na przykład styl potoczny, zawierający nawet wulgaryzmy, lub styl podniosły, pełen metafor.
Główny bohater utworu, Faust, to starzec, uczony, który od wielu lat zgłębia różne dziedziny wiedzy, tj. literaturę, sztukę, teologię i nauki przyrodnicze. Mężczyzna cieszy się wielkim autorytetem wśród ludzi, jest bardzo ambitny, wytrwały w dążeniu do celu, chce poznać wszelkie tajniki wiedzy, zrozumieć świat, a jednocześnie posiada typowe cechy bohatera romantycznego: jest rozdarty wewnętrznie, bardzo nieszczęśliwy i samotny. Pragnie przekroczyć granice ludzkiego umysłu i nieustannie poszukuje odpowiedzi na nurtujące go pytania. Z tego właśnie powodu godzi się na propozycję Mefistofelesa, w wyniku czego zyskuje dar powtórnej młodości.
Utwór poprzedzony jest Prologami: „Prologiem w teatrze” i „Prologiem w niebie”. Ten drugi ukazuje zakład Boga i diabła, czyli Mefistofelesa o duszę Fausta. Uczony jest rozczarowany dotychczasowymi odkryciami naukowymi, a wieloletnie badania nie przyniosły mu odpowiedzi na nurtujące go pytania. W monologu zawiera swoje refleksje na temat posiadanej wiedzy. Chce nawet popełnić samobójstwo poprzez wypicie trucizny, porzuca jednak tę myśl, kiedy przypomina sobie lata dzieciństwa.
Kiedy udaje się na przechadzkę po mieście napotyka czarnego pudla, który podąża za Faustem do jego pracowni. Mężczyzna zaczyna czytać fragment Pisma Świętego: „Na początku było słowo”, który wywołuje u niego wiele wątpliwości i w tym właśnie momencie pudel zaczyna zmieniać kształty. Widząc to, Faust wypowiada liczne zaklęcia, chce przestraszyć zwierzę żarem z pieca. Po chwili pokój zasnuwa się mgłą, z której wyłania się postać Mefistofelesa. Zaczyna prowadzić z Faustem grę słowną, nie ujawnia mu jednak swojej tożsamości, przedstawia się za to jako „cząstka siły”. Mimo to uczony domyśla się, że ma przed sobą diabła, czuję także, że przybył do niego z ważnej przyczyny. Diabeł sugeruje, że zamierza złożyć mu pewną propozycję, w tej jednak chwili zsyła na niego sen, po którym Faust ma wątpliwości co do tego kto go odwiedził, pies czy bies.
Jakiś czas później Mefistofeles po raz kolejny przybywa do Fausta i sugeruje mu, aby wyszedł używać życia. Ten jednak jest sceptycznie do tego nastawiony, wyjawia nawet diabłu, że nachodzi go pragnienie śmierci. Słysząc to, Mefistofeles proponuje mu swoje usługi, dzięki którym Faust będzie mógł doświadczyć uroków świata. Starzec zgadza się, pod warunkiem, że diabeł zapewni mu tak wielkie nasycenie światem, że będzie pragnął zatrzymać czas i wypowie wówczas słowa: „Trwaj chwilo”! Spisują zatem cyrograf, pod którym Faust podpisuje się własną krwią. Wtedy Mefistofeles obiecuje mu miłość i młodość, chce również wydobyć go z pracowni i zabrać w świat.
Przed rozpoczęciem wyprawy do Fausta przychodzi uczeń, który prosi mistrza o radę w sprawie wyboru fakultetu. Wtedy Mefistofeles w ironiczny sposób ośmiesza wszystkie fakultety: medycynę, prawo, filozofię. Namawia żaka do korzystania z życia, nie zaś marnowania go na zdobywanie wiedzy i przekazuje mu rady dotyczące obcowania z kobietami. Ów uczeń, przekonany o słuszności rad diabła, uszczęśliwiony ich prostotą i oczywistością, opuszcza pracownię.
Faust ma pewne wątpliwości dotyczące tego, czy ze swoim wyglądem i dotychczasowym sposobem życia będzie miał szansę odnaleźć szczęście w zupełnie nowym dla niego świecie, Mefistofeles jednak uspokaja go twierdząc, że rozwiąże jego problemy i zaspokoi jego wszelkie potrzeby.
Diabeł zabiera Fausta do piwnicy Auerbacha w Lipsku, gdzie pokazuje mu beztroskie zabawy studentów i dokonuje sztuczek z alkoholem: jego wino wznieca ogień na podłodze, przez co zebrani zaczynają się niezmiernie dziwić, a niektórzy nawet popadają w chwilowy obłęd.
Następnie główny bohater otrzymuje magiczny napój, dzięki któremu odzyskuje utraconą młodość. Na ulicy spotyka czternastoletnią Małgorzatę, dziewczynę wracającą właśnie od spowiedzi. Faust za wszelką cenę chce ją zdobyć, a diabeł obiecuje spełnić jego żądanie. Dlatego właśnie podrzuca do pokoju Małgorzaty szkatułkę z klejnotami. Próba tak okazuje się jednak nieskuteczna, gdyż szkatułkę zabiera matka dziewczyny i zanosi ją do kościoła. Kiedy Mefistofeles podejmuje drugą próbę i kusi Małgorzatę bogactwami, ta ulega pokusie i zanosi szkatułkę do swojej sąsiadki, która obiecuje jej, że będzie mogła nosić klejony u niej w domu.
Mefistofeles nakłania Małgorzatę do odwzajemnienia uczuć Fausta, a kiedy ta spaceruje z ukochanym opowiada mu o swoim trudnym życiu. Już po kilku spotkaniach ulega Faustowi i wpuszcza go do swojej sypialni. Wcześniej podaje matce środek nasenny, w wyniku czego matka umiera. Kiedy Małgorzata dowiaduje się, że jest w ciąży, doświadcza rozterek, a Zły Duch stara się spotęgować u niej poczuci winy.
Hańbę dziewczyny chce pomści jej brat, Walenty, który właśnie wrócił z wojska, ginie jednak z ręki Fausta. Małgorzata jest zrozpaczona i topi swoje nowo narodzone dziecko, przez co zostaje uwięziona i skazana na śmierć. Kiedy przebywa w więzieniu, Faust chce ją uwolnić, co mu się nie udaje, gdyż dziewczyna odmawia ucieczki, a widząc Mefistofelesa nieustannie wzywa Boga. Kiedy dokonuje się jej egzekucja, słychać Głos z góry, który informuje, że została ocalona.
W części drugiej Faust odbywa podróż do starożytności. Jego małżonką zostaje Helena trojańska, która po śmierci ich syna udaje się do Hadesu, Faust natomiast wraca do Niemiec, gdzie uczestniczy w bitwie przeciwko antycesarzowi, a w nagrodę zostaje władcą rozległego terenu, którym rządzi przez wiele lat. Chce być władcą idealnym, kiedy jednak przeszkadza mu dom należący do staruszków, każe ich stamtąd usunąć, a Mefistofeles doprowadza do ich śmierci. Faust nie zdaje sobie sprawy z nadchodzącej śmierci. Najpierw traci wzrok, a później Mefistofeles rozkazuje Lemurom, czyli duchom zmarłych wykopać dla niego grób, z czego Faust nie zdaje sobie sprawy, myśli bowiem, że trwa osuszanie bagien. Mężczyzna odnajduje prawdziwe, nieprzemijające szczęście w pracy dla innych, a kiedy umiera stwierdza nawet, że mógłby wypowiedzieć słowa zapisane w cyrografie, jednak diabeł nie posiada już nad nim żadnej władzy. Po śmierci Faust zostaje zbawiony i aniołowie zabierają jego duszę do raju, gdzie znajduje się również Małgorzata.