Pamięć i tożsamość - Streszczenie

Na samym początku pojawia tekst od redakcji, który opowiada o zmianach, jakie zaszły podczas II wojny światowej w Polsce i na świecie. Mówi on o obaleniu dyktatur oraz uzyskaniu niepodległości przez narody poddane kolonizacji. Następnie tekst przypomina, że w życiu Kościoła także nie zabrakło wielu pamiętnych momentów o niezwykłym znaczeniu dla teraźniejszości. Redakcja wyjaśnia, że papież, pisząc tę książkę, powraca do rozmowy dwóch polskich filozofów, którą po przeniesieniu na papier sam wzbogacił o swoje refleksje.”Mysterium iniquitatis: Koegzystencja dobra i zła”W pierwszym rozdziale, „Mysterium iniquitatis: Koegzystencja dobra i zła”, szukamy sensu i znaczenia „wybuchu” zła, który nastąpił w XX wieku. Jan Paweł II przytacza przypowieść o pszenicy i kąkolu, jednocześnie wyjaśniając, że przypowieść jest kluczowa dla zrozumienia dziejów człowieka. Wyjaśnia, że mimo istnienia zła świat ma nadal zdolność do dobra. „Ideologie zła”Następny rozdział, „Ideologie zła”, opowiada o korzeniach nazizmu i komunizmu oraz o tym, w jaki sposób systemy te upadły. Papież opowiada o tajemnicach Boga i stworzenia, którym w pierwszych latach posługi w Stolicy Piotrowej starał się dać wyraz. Przywołuje postać siostry Faustyny Kowalskiej, której objawienia opisane w jej „Dzienniczku” zadziwiają ludzi. Wnika w istotę grzechu pierworodnego i opowiada, jak to Duch Święty pomaga poznać tajemnicę odkupienia człowieka i pomaga mu w dążeniu do zbawienia. Odnosząc się do reformy w filozofii, Jan Paweł II przypomina nam słowa Kartezjusza „Myślę, więc jestem” oraz usuwanie w początkach komunizmu każdej formy myślenia filozoficznego niepasującej do modelu marksistowskiego. Zaczęto kwestionować możliwość dotarcia do Boga oraz jego samoistność, a idąc takim tokiem rozumowania, człowiek jest swoim stwórcą, a więc może decydować, czy jakaś grupa ludzi powinna zostać wyeliminowana. Przez to też w III Rzeszy nastąpiła eksterminacja Żydów. „Miara wyznaczona złu w dziejach Europy”W trzecim rozdziale, „Miara wyznaczona złu w dziejach Europy”, papież powraca pamięcią do czasów nazizmu oraz komunizmu i opisuje swoje myśli z tamtych czasów na temat bestialstwa. Mówi o mierze wyznaczonej przez dobro złu, a także o tym, że zło można jedynie wybaczyć. „Odkupienie jako boska miara wyznaczona złu”W rozdziale następnym, „Odkupienie jako boska miara wyznaczona złu”, Jan Paweł rozszerza pojęcie miary wyznaczonej złu jako miary historycznej. Stwierdza, że od początku dziejów człowieka istnieje miara, którą Bóg wyznacza złu. Przytacza fragmenty wykładu wprowadzającego z II Soboru Watykańskiego o grzechu i grzeszności człowieka. Wiele razy jeszcze powraca on do Soboru. Odwołując się do niego, przywołuje rozwinięcie definicji świata i dziejów rodzaju ludzkiego. Mówi o soborowym ujęciu odkupienia jako czegoś o charakterze paschalnym, związanego ze zmartwychwstaniem, co jest właśnie miarą wymierzoną złu.”Tajemnica odkupienia”W kolejnym rozdziale, „Tajemnica odkupienia”, wyjaśnia, czym jest zbawienie. Zmaganie się dobra ze złem pokazuje w postaci wagi, na którą Bóg złożył swojego ukrzyżowanego syna, a ofiara ta nieskończenie przeważa zło. Opowiada o usprawiedliwianiu człowieka przez Chrystusa za każdym razem, gdy ten żałuje za swoje grzechy i nawraca się. „Odkupienie: Zwycięstwo zadane człowiekowi”W rozdziale szóstym, „Odkupienie: Zwycięstwo zadane człowiekowi”, papież pokazuje, jak tajemnica odkupienia ma się do wolności człowieka. Przedstawia zwycięstwo Jezusa nad złem jako zadanie, które człowiek podejmuje, wchodząc na drogę świadomej pracy nad sobą. Wspomina słowa Jezusa: „Pójdź za mną” i opisuje je jako zaproszenie do wejścia na tę ścieżkę życia. Przypomina także spotkanie Chrystusa z młodzieńcem z Ewangelii, który pyta go, jak osiągnąć życie wieczne, a otrzymuje odpowiedź w postaci przykazań z Dekalogu, szczególnie tych, które dotyczą bliźnich. Papież pisze, że jeśli droga, którą wskazuje Chrystus, ostatecznie prowadzi do tego, aby Bóg był dla nas wszystkim, to zjednoczenie człowieka z Bogiem odbywa się właśnie na tej zasadzie. „O właściwe używanie wolności”Rozdział siódmy, „O właściwe używanie wolności”, porusza temat problemu użycia nowo odzyskanej wolności po upadku systemów totalitarnych oraz tradycje europejskie dotyczące wolności. Ukazuje różnice między etyką arystotelesowsko-tomistyczną a utylitaryzmem w myśleniu o dobru i radości. Rozdział ten dowodzi, że właściwe używanie wolności jest ściśle powiązane z myśleniem człowieka o dobru i złu oraz potwierdza konieczność Odkupiciela dla zbawienia ludzi.  „Wolność jest dla miłości” W rozdziale „Wolność jest dla miłości” papież tłumaczy, na czym polega i do czego służy ludzka wolność. Tym razem przedstawia wolność jako kategorię etyczną oraz przypomina cnoty kardynalne: sprawiedliwość, męstwo, roztropność i wstrzemięźliwość. Odnosi się do dzieł Arystotelesa o etyce oraz do jego encyklik. Pisze o powołaniu człowieka do realizacji prawdy, a także o realizacji wolności w prawdzie. „Nauka z najnowszej historii” Kolejny rozdział, „Nauka z najnowszej historii”, mówi o nauce, jaką można wynieść z historii Kościoła w Polsce w latach 1939-1989, o okresie okupacji niemieckiej. Przytacza też rozmowę papieża z kolegą ze studiów w Rzymie o sytuacji w Europie po II wojnie światowej. Twierdzi, że nie wolno zbytnio upraszczać omawianego problemu wyciągnięcia nauki z historii i opowiada o kulturze chrześcijańskiej w Europie. Przedstawia swoje wnioski – według niego najlepszym rozwiązaniem byłaby umiejętność sięgania do korzeni. Na koniec dodaje, że we wszystkim jest działanie Boga, który nawet z naszych błędów potrafi wyciągnąć dobro. „Tajemnica miłosierdzia”Następny rozdział, „Tajemnica miłosierdzia”, rozpoczyna się psalmem „Miserere”, który papież opisuje jako jedną z najwspanialszych modlitw pochodzących ze Starego Testamentu. Następnie rozprawia o tym, skąd bierze się miłosierdzie Boga. Po raz kolejny przywołuje siostrę Faustynę, a następnie jeszcze raz wydarzenia II wojny światowej. W zakończeniu rozdziału przypomina, że to właśnie dobro zawsze zwycięża nad złem, życie nad śmiercią, a miłość nad nienawiścią. „Pojęcie ojczyzny”Rozdział jedenasty, „Pojęcie ojczyzny”, Jan Paweł II rozpoczyna od wyjaśnienia słowa „ojczyzna”, czyli dziedzictwa takiego jak treści duchowe oraz wartości, jakie otrzymaliśmy po naszych przodkach. Pisze o tym, że ojczyzna ma w sobie ścisłe powiązanie tego, co duchowe, oraz tego, co materialne. Później tłumaczy pojęcie „ojczyzna niebieska” – jest to wieczna ojczyzna wszystkich chrześcijan, którą po śmierci zapoczątkował Jezus. „Patriotyzm”Papież wspomina o chrzcie Mieszka I, a więc chrzcie Polski. Zgłębia pojęcie patriotyzmu oraz jego miejsce w Dekalogu. Przedstawia patriotyzm jako miłość do ojczyzny i tego, co ojczyste, czyli języka, tradycji lub historii. Następnie ponownie wspomina ojczyznę, tym razem mówiąc o niej jako o wielkiej rzeczywistości, w której rozwijają się struktury społeczne. Przestrzega na koniec przed nacjonalizmem, który należy odróżnić od patriotyzmu. „Pojęcie narodu”Trzynasty rozdział, „Pojęcie narodu”, rozpoczyna się wytłumaczeniem, od jakich wyrazów pochodzą słowa naród i ojczyzna. Papież wnika w znaczenie narodu i przechodzi do omawiania jego znaczenia w Piśmie Świętym. Wraca do początków narodu Izraela, do momentu, w którym Sara wydała na świat Izaaka, a rodzina Abrahama zmienia się w ród, którego dzieje opisuje Księga Rodzaju. Stanie się człowiekiem przez Jezusa zapoczątkowało rodzenie się „z Ducha Świętego”, czyli stawanie się członkami narodu Bożego przez tych narodzonych „z Boga”. Papież opisuje Kościół jako nowy Izrael, mający charakter uniwersalny: każdy ma takie samo prawo do obecności w nim. „Historia”W rozdziale pt. „Historia” Jan Paweł II dokładnie wyjaśnia, czym jest historia dla człowieka i społeczeństwa. Mówi o tym, jak narody utrwalają swoje dzieje w różnych formach oraz o historii Polski, a jako najważniejsze wydarzenie przedstawia zespolenie plemion Polan i Wiślan oraz Ślężan, Pomorzan i Mazowszan, które od momentu chrztu stają się polskim narodem. „Naród a kultura””Naród a kultura” to piętnasty rozdział. Papież opowiada w nim o początku historii człowieka oraz o tym, czym jest tak naprawdę kultura. W celu znalezienia odpowiedzi na to pytanie odnosi się do Księgi Rodzaju. Przypomina Pierwszych ludzi, Adama i Ewę, oraz moment, w którym odwrócili się od Boga i stwierdza, że najpierwotniejszą definicją kultury są słowa Boga „Czyńcie sobie ziemię poddaną”, którymi Bóg nakazuje człowiekowi misję realizacji prawdy o sobie i świecie. Jako przykład narodu żyjącego dziełami swej kultury pokazuje Polaków żyjących tym, czego początek znajdujemy w pieśni „Bogurodzica”. Kolejnym dziełem, jakie przedstawia papież, jest „Psałterz Dawidów” Kochanowskiego, a jego „Treny” opisuje jako szczyt liryki. Wspomina swoje przemówienie w UNESCO, w którym dawał świadectwo kultury własnego narodu i swoich żydowskich kolegów ze szkoły, którzy zadziwiali go swoim polskim patriotyzmem. „Ojczyzna europejska”Rozdział „Ojczyzna europejska” podejmuje temat Kościoła w Europie i powraca do początków chrześcijaństwa wśród europejskich państw. Papież stwierdza, że ewangelizacja wniosła fundamentalny wkład w ukształtowanie się Europy, choć nie wyklucza też wpływu klasycznego świata. Jan Paweł II zatrzymuje się nad przemówieniem Pawła do Ateńczyków z Dziejów Apostolskich, wypomina wszechstronne jego przygotowanie, które jednak zostało wyśmiane przez słuchaczy, gdy wspomniał o zmartwychwstaniu. Przypomniał to wydarzenie, aby pokazać, że było ono wstępem do dalszej ewangelizacji w przyszłości. Później przywołuje reformację zaczętą przez Marcina Lutra, a następnie okres oświecenia, który miał zagrozić odrzuceniem Jezusa i tajemnicy paschalnej. Przytacza przypowieść o szczepie winnym i latoroślach, w której Jezus porównuje się do szczepu, a ludzi do Jego latorośli, aby utwierdzić nas w przekonaniu, że człowiek został stworzony na podobieństwo Boga. Wyjaśnia, że przypowieść ta rozjaśnia dramat oświecenia w Europie, ponieważ pozbawiło ono człowieka tego ”szczepu winnego”, który pozwala osiągnąć pełnię człowieczeństwa. „Ewangelizacja Europy Środkowo-Wschodniej”Na początku rozdziału „Ewangelizacja Europy Środkowo-Wschodniej” papież pisze o świętych Cyrylu i Metodym, którzy jako Apostołowie Słowian najbardziej przyczynili się do ewangelizacji Słowian, ponieważ stworzyli cyrylicę i pozostawili po sobie uczniów, którzy nauczali tak, jak wcześniej robili to oni. Papież przypomina o XX wieku, w którym chrześcijanie na całym świecie uświadomili sobie, że muszą dążyć do jedności, o którą modlił się Jezus przed śmiercią. Następnie mówi o działaniach rzymskich misjonarzy i porusza problem kolonizacji, a także stwierdza, że mówiąc o Europie, należy uwzględniać zarówno jej dzieje nowożytne, jak i rewolucje: francuską oraz rosyjską. „Owoce dobra na glebie oświecenia””Owoce dobra na glebie oświecenia” to rozdział, który porusza temat praw człowieka, a także idei wolności, braterstwa i równości, które świat poznał właśnie w czasie oświecenia. Znów zostaje wspomniany II Sobór Watykański, kiedy papież wyjaśnia stosunek chrześcijaństwa do oświecenia ukryty w tekstach Soboru oraz mówi o człowieku i jego powołaniu. „Misja Kościoła”W rozdziale „Misja Kościoła” Jan Paweł II pokazuje, jak ważna jest praca Kościoła oraz jego działalność misyjna. Stwierdza, że Kościół musi kontynuować nauki apostołów i niestrudzenie stawiać czoła przeciwnościom, a później mówi o soborowym dokumencie na temat kościoła we współczesnym świecie. „Stosunek Kościoła do państwa”Rozdział „Stosunek Kościoła do państwa” rozpoczyna się nawiązaniem do fragmentu Konstytucji „Gaudium et spes”, który mówi o służbie wspólnoty politycznej i Kościoła dla dobra wszystkich. Przestrzega przed partiami, które mimo demokratycznego charakteru skłaniają się ku takiej interpretacji zasad Kościoła, jaką stosowały rządy komunistyczne. „Europa na tle innych kontynentów””Europa na tle innych kontynentów” to rozdział, w którym papież powraca do czasów, kiedy był jeszcze biskupem. Opowiada o zgromadzeniach biskupów, które pozwoliły mu stworzyć obraz odniesienia Europy do krajów spoza niej. Przypomina rolę Kościoła w chrystianizacji krajów Trzeciego Świata oraz pomoc w podziale dóbr. Odnosi się po raz kolejny do Konstytucji „Gaudium et spes” i na koniec wspomina o Soborze oraz swoim przemówieniu na nim. „Współczesna demokracja”W rozdziale dwudziestym drugim, „Współczesna demokracja”, papież przedstawia swoją opinię nt. demokracji, mówi o jej greckich korzeniach i stopniowych zmianach ustrojów politycznych: od monarchii przez arystokrację aż do demokracji. Jeszcze raz przywołuje postać Abrahama, do którego odwołują się nadal zarówno chrześcijanie, jak i muzułmanie, a jako podstawy chrześcijańskiego prawa i moralności przytacza Dekalog. „Powrót do Europy””Powrót do Europy” to rozdział, który porusza rolę i miejsce Polski w Europie. Ojciec Święty twierdzi, że Polska nie musiała wracać do Europy, bo ona już w tej Europie była od samego początku. Analizuje dzieje Polski i tworzy swoisty rachunek sumienia z wkładu, jaki Polska wniosła do dziejów Europy.  „Macierzyńska pamięć Kościoła”W rozdziale „Macierzyńska pamięć Kościoła” papież tłumaczy tożsamość Kościoła, wraca do dzieciństwa Jezusa i krok po kroku je opowiada. Mówi o macierzyńskiej pamięci Maryi, która jest bardzo ważna dla tożsamości Kościoła, bo to z niej czerpie pamięć Lud Boży, a także o pamięci o historii człowieka zachowywanej przez Kościół. „Wertykalny wymiar dziejów Europy”W przedostatnim rozdziale, „Wertykalny wymiar dziejów Europy”, papież doszukuje się sensu historii. Zadaje sobie wtedy pytanie: W jaki tak naprawdę sposób Bóg pisze ludzką historię? Aby odnaleźć odpowiedź na to pytanie, wracamy do Księgi Rodzaju i od niej przechodzimy aż do Księgi Apokalipsy. Odnosząc się do tych ksiąg, papież wspomina Abrahama i Boże błogosławieństwo dla niego i jego rodu. Odpowiedzią na początkowe pytanie o sens historii jest to, że znajduje ona wyjaśnienie w Synu Bożym. „Ktoś prowadził tę kulę…”W ostatnim rozdziale, „Ktoś prowadził tę kulę…”, Ojciec Święty wspomina najstraszniejsze i najsłynniejsze wydarzenie swojego życia, jakim jest zamach Ali Agcy. Cały rozdział to dialog prowadzony między Janem Pawłem II a Stanisławem Dziwiszem, w którym wspominają te przerażające momenty. Opowiadają o operacjach, transfuzjach krwi oraz cierpieniu, jakie papież wtedy przeżywał. Całą książkę kończy wytłumaczenie ludzkiego cierpienia, które jest obietnicą radości i wyzwolenia.