Kubuś Fatalista i jego pan - Geneza utworu i gatunek

Książka zatytułowana „Kubuś Fatalista i jego pan” autorstwa Denisa Diderota przez długi czas pozostawała nieznana dla szerszej publiczności. Powodem była ostrożność artysty, który nie chciał narazić głównego życiowego dzieła, Encyklopedii, głoszeniem poglądów mogących ściągnąć na niego represje. Inną przyczyną powstrzymywania się autora od publikowania utworów mogło być odnoszenie się w pracach do osób żyjących i wchodzenie z nimi w polemikę. Dlatego Diderot pozostawiał rękopisy w ukryciu lub publikował ich fragmenty na łamach „Correspondance…” – periodyku rękopiśmiennego, wydawanego dla niewielkiego grona odbiorców, głównie arystokratów i panujących. Współczesnym sobie pisarz przede wszystkim kojarzył się z redakcją vademecum, następnie z filozofią i dopiero na samym końcu ze sztukami teatralnymi.
Pierwsze wzmianki o pracy nad „Kubusiem Fatalistą i jego panem” pojawiły się na początku lat siedemdziesiątych. W listopadzie 1778 roku w „Cerrespondance…” ukazały się fragmenty utworu. Szacuje się, że powstało wówczas piętnaście egzemplarzy. Następnie w latach 1780–1784 utworzono kopię przeznaczoną dla Katarzyny II. Cały utwór drukiem ukazał się dopiero w 1796 roku, wydanie powstało na podstawie tekstów z periodyku i późniejszych uzupełnień. W Polsce o amorach Kubusia w przekładzie Tadeusza Boya-Żelińskiego możemy czytać od 1915 roku.
Co do gatunku jaki reprezentuje omawiana książka można się spierać. Z pewnością jest to powieść eksperymentalna, ponieważ nie mieści się w żadnej spośród głównych tendencji charakterystycznych dla powieściopisarstwa w XVIII wieku. Ze względu na problematykę przez niektórych nazywana jest powieścią filozoficzną, jednak dokładniejsza analiza ujawnia, że problemy filozoficzne nie są wyrażane bezpośrednio przez narratora, a z dystansu poprzez wypowiedzi Kubusia. Ponadto on również przytacza jedynie wypowiedzi swojego kapitana, który nawiązuje do poglądów zawartych w pracach Benedykta Spinozy. Taki przekaz kłóci się z klasyczną formą tego typu powieści. Utwór jest również podobny do tak zwanych powiastek filozoficznych popularnych w tamtym okresie. Łączy go z tym stylem między innymi rozbudowana fabuła, ironia, dystans, schematyczne postacie drugoplanowe oraz głoszenie określonych poglądów. Różnica polega jednak na tym, że praca Diderota jest wyraźnie obszerniejsza, główni bohaterowie to autonomiczne, wielopoziomowe postacie, nie ma określonego zespołu tez, do których przekonuje nas autor. Podsumowując, „Kubusia Fatalistę i jego pana” można nazywać zarówno powieścią, jak i powiastką, nie pozostawia jednak złudzeń fakt, że utwór ten stanowi raczej kpinę z każdego, kto pragnie go jednoznacznie przyporządkować.