Kubuś Fatalista i jego pan - Problematyka

„Kubuś Fatalista i jego pan” to książka napisana przez Denisa Diderota, która porusza głównie problemy natury filozoficznej, szczególnie związane z tytułowym fatalizmem. Pogląd ten głoszony jest w znacznej mierze przez Kubusia i polega na tym, że losem ludzkim rządzi fatum, a wszystko jest zapisane w górze, na wielkim zwoju i jeśli coś się wydarzyło to znaczy, iż tak właśnie miało być. Sam bohater jest postacią na pół poważną, na pół komiczną, co nie ułatwia czytelnikowi podjęcia decyzji, czy przedstawiane poglądy są kpiną, czy też traktuje się je serio.
Fatalizm łączy się z determinizmem, uznającym wszystkie związki przyczynowe za konieczne i niemożliwe do zmienienia. Również ten problem został poruszony w utworze Diderota. Autor na kartach powieści zdaje się szukać sposobów pogodzenia subiektywnej woli i obiektywnego działania konieczności. Rozwija pojęcie ludzkiej wolności, jednocześnie podkreślając niezdolność człowieka do przewidzenia konsekwencji wszystkich swoich działań. Kubuś pyta wprost: „Czy istnieje człowiek zdolny trafnie ocenić okoliczności, w jakich się znalazł? Rachunek w naszych głowach, a ten, który zapisany jest w rejestrach na górze, to dwie bardzo różne rzeczy. Czy my kierujemy Losem, czy też Los kieruje nami?”. Mając świadomość, że pewne zdarzenia są nieuniknione najbardziej naturalną okazuje się postawa kierowania się głosem rozsądku. I to właśnie stara się przekazać nam Diderot poprzez refleksje narratora i Kubusia.
Powieść traktuje też o szacunku dla indywidualności jednostki. Każdy z bohaterów jest przede wszystkim człowiekiem: „Człowiekiem z namiętnościami jak ty, czytelniku; człowiekiem ciekawym jak ty, czytelniku; uprzykrzonym jak ty, czytelniku; natrętnie pytającym jak ty, czytelniku.”. Postacie przedstawione są więc wielowymiarowe i ciężkie do jednoznacznego scharakteryzowania, a w dialogach nierzadko zarówno jedna, jak i druga strona ma rację. Diderota nie interesuje społeczna przynależność ukazanych osób, a ich indywidualizm. Kubuś jest sługą, a pan jego panem, jednak na kartach powieści nie ma to znaczenia, ich role zostały odwrócone, a stosunki między tą dwójką mają charakter towarzyski i moralny, nie zaś społeczny.
Również problem względności i słuszności oceny często powraca w rozmowach bohaterów i dygresjach narratora. Objawia się on między innymi w rozmowie tytułowych bohaterów na temat kobiet, w której obaj mają słuszność. Także ludzkie intencje mogą być postrzegane dwojako. Kat, osoba pogardzana przez ogół staje się dobroczyńcą Kubusia. Pan Gousse to zarazem złodziej i człowiek szlachetny. Jest też pani de la Pommeraye, którą jedni mogą usprawiedliwiać inni zaś potępiać. Podobnych przykładów w powieści jest wiele. Zdaniem Diderota w różnicy zdań mieści się wolność człowieka, wolność wymykająca się nawet poza ramy mitycznego zwoju, w którym wszystko zostało przepowiedziane.
Wymienione powyżej problemy świadczą o tym, że lektura „Kubusia Fatalisty i jego pana” może być pouczająca, nawet pomimo tego, że nie zawiera dydaktyzmu i moralizatorstwa. Diderot porusza istotne problemy w sposób lekki i pozostawia odbiorcy przestrzeń do samodzielnego rozpatrzenia i ustosunkowania się wobec przedstawionych zachowań. Książka ta uczy poprzez zabawę, a jej wielowymiarowość sprawia, że niezależnie od tego, który raz po nią sięgniemy, zawsze będziemy w stanie doszukać się kolejnych mądrości.