Dolina Issy - Problematyka

Motyw dziecka i krainy dzieciństwa pojawił się w literaturze dopiero w romantyzmie, a na szeroką skalę rozwinął się w XX wieku. Współczesne utwory o dzieciństwie to zazwyczaj powieści, których tematem jest wtajemniczenie w zło, odkrywanie siebie, swoich złych stron. Według B. Kaniewskiej utwory poświęcone tematowi dzieciństwa opierają się na dwóch odmianach genologicznych. Pierwszą z nich stanowi powieść inicjacyjna, druga to tzw. story – nowel. Powieść inicjacyjna charakteryzuje się obecnością dojrzewającego bohatera, nie zawsze jednak jest powieścią o dzieciństwie lub młodości. Natomiast powieść o dzieciństwie zawiera elementy powieści inicjacyjnej. Powieść tego typu charakteryzuje się trzema zasadami. Według pierwszej z nich dzieciństwo i młodość składają się na „preludium dojrzałości”, doświadczenia zdobywane przez dzieci prowadzą je ku dorosłości, a proces dojrzewania jest zjawiskiem pozytywnym. Zasada druga mówi o tym, iż między światem dzieci a światem dorosłych znajduje się granica, którą mogą przekraczać najmłodsi. Wreszcie trzecia zakłada, że doświadczenie dzieciństwa jest, mimo aury tajemniczości, pojmowalne i wyrażalne.
„Dolina Issy” Cz. Miłosza jest powieścią o inicjacji i przestrzeni dzieciństwa. Kraina dzieciństwa utożsamiana jest z rajem. Zawarty tu obraz utraconego raju wynika – zdaniem B. Kaniewskiej – z trzech przeświadczeń: „o odrębności dziecięcego świata, o zdolności do – przynajmniej częściowego – pojmowania go przez dorosłego, który był niegdyś dzieckiem i o możliwości zwerbalizowania doświadczenia dzieciństwa”.
Bohaterem powieści jest chłopiec, którego poznajemy w okresie dzieciństwa i dojrzewania. Jego światem jest dom i jego najbliższa okolica. Już początek powieści pozwala stwierdzić, iż jest to przestrzeń niezwykła. Tomasz obserwowany jest też przez tajemnicze siły, które nadają powieści nastrój tajemnicy, grozy i niezwykłości. Niewidzialne siły towarzyszą poczynaniom bohaterów, w lesie mieszka czarownik, który przyrządza cudowne napary, a trupa przebija się osinowym kołem, by nie krążył wokół żyjących.
Pozornie Tomasz żyje poza dobrem i złem. Jest wybrańcem, dwukrotnie wydartym śmierci, przebranym księciem. Znajduje się w centrum świata powieściowego i jest kształtowany przez innych. Doświadcza on rozmaitych inicjacji, „które wprowadzają do jego duszy dysonans, podejrzenie, że oto może nie żyjemy na najlepszym ze światów”.
W tym niezwykłym, tajemniczym świecie chłopiec miał własny świat stworzony początkowo tylko na papierze. Stopniowo Tomasz odkrywa prawa rządzące światem: zło, śmierć, cierpienie. Sam także staje się sprawcą śmierci i zdaje sobie sprawę, iż zmartwychwstanie jest niemożliwe. Od tej chwili zaczyna rozumieć prawa rządzące światem i zaczyna się czuć obco w świecie, w którym przebywa. Zaczyna dorastać i wkrótce musi opuścić dolinę. Powrót nie jest możliwy. Utwór Miłosza przypomina Arkadię. Jest to kraina oddzielona od reszty świata, pełna obfitości, nieco tajemnicza.
Do Arkadii upodabniają powieść także patriarchalizm w stosunkach społecznych, podporządkowanie zajęć i zwyczajów człowieka cyklowi natury, przywiązanie do tradycji. Pragnienie powrotu do lat młodości jest naturalną cechą każdego człowieka. Ludzie starsi z nostalgią wspominają młode lata, pragną wrócić do miejsc, w których się wychowali. Powrót do „małej ojczyzny” był także najprawdopodobniej przyczyną umieszczenia akcji powieści w miejscu, w którym pisarz spędził dzieciństwo. Wspominając lata młodości przebywający na Zachodzie autor zapewne chciał powrócić choć w myślach do kraju. Pisanie powieści miało dla niego charakter terapii, było książką o nim samym.