Dolina Issy - Streszczenie

Akcja utworu rozgrywała się na Litwie, w pierwszej połowie dwudziestego wieku i obejmowała kilka lat. Głównym bohaterem książki ,,Dolina Issy” Czesława Miłosza, poety, który w 1980 roku otrzymał Nagrodę Nobla z dziedziny literatury, był młody, inteligenty chłopak, Tomasz Surkont.
Dolina Issy została opisana przez autora takimi epitetami jak cudowne, piękne malownicze miejsce znajdujące się w Krainie Jezior. Wiele również wspomniano na temat mieszkańców wioski. Byli oni przede wszystkim specyficznymi ludźmi, gdyż wierzyli w szkodliwość miejscowych diabłów. Zachowywali się jakby byli odcięci od świata. Nie interesowali się takimi tematami jak między innymi polityka, gospodarka kraju. Przejmowali się sytuacjami panującymi w ich wiosce. Działo się tam wiele skandali, romansów czy nawiedzeń przez duchy, dlatego bohaterowie, choć odizolowani od życia poza ich miejscowością, nigdy nie narzekali na uczucie nudy, niezadowolenia z ich życia społecznego.
Głównym punktem wioski stanowił kościół znajdujący się na wzgórzu. Za nim natomiast znajdował się natomiast park z aleją prowadzącą do dworku, gdzie mieszkał główny bohater utworu, Tomek. Za domem można było ujrzeć się ogród z różnym owocami.
Uroczego chłopca wychowywali dziadkowie, Kazimierz Surkont, a także jego małżonka, Michalina. Sytuacja taka wynikła, gdyż rodzice głównego bohatera książki pracowali w innym kraju, a w następnych latach dzielnie walczyli podczas wojny światowej. Starsze małżeństwo doczekało się dwóch wspaniałych córek, Heleny oraz Tekli. Właśnie ta druga z nich była rodzicielką Tomasza.
Pewnego dnia Kazimierz postanowił przybliżyć młodemu chłopcu historię ich rodziny. Przodkowie Tomasza byli w przeszłości bardzo zamożną rodziną, pochodzącą ze szlachty. Choć obecnie Tomasz jak i jego dziadkowie mieszkali na Litwie, byli oni spokrewnieni z Niemcami i Polakami.
Całe dzieciństwo chłopca upływało szczęśliwie, często bawił się on z miejscowymi dziećmi, łowił ryby i starał się zaprzyjaźnić z różnymi chłopcami i dziewczynkami w podobnym wieku do jego. Zachowywał się tak jak jego rówieśnicy. Dziadkowie zadbali także o edukację wnuka. Zatrudnili prywatnego korepetytora. Wiedzieli, że zdobyta w młodym wieku wiedza będzie odgrywała istotną rolę w jego przyszłości. Tomasz to mądre dziecko, umiał mówić w dwóch językach. Był również osobą bardzo spostrzegawczą, ciekawą świata, bez problemu zauważał i określał wnioski z danej sytuacji.
Częstym gościem dworu był leśniczy Baltazar, czyli ulubieniec Kazimierza. Młody oraz silny mężczyzna założył rodzinę i dorobił się dużego majątku. Wydawałoby się, że był ogromnym szczęściarzem. Wielu mogłoby pozazdrościć mu jego życia i sądzić, że nie brakowało mu niczego, by stać się człowiekiem spełnionym, zadowolonym. Niestety, pomimo pozorów, mężczyznę zżerały ciągłe wyrzuty sumienia. Podczas wojny, przez przypadek zabił on rosyjskiego żołnierza. Nie poinformował również o tym czynie bliskich zabitego. Postanowił zakopać jego ciało. Przez tragiczne wydarzenie z przeszłości, przez cały czas czuł się prześladowany przez diabła, nie umiał sobie poradzić psychicznie, popadał w obłęd. Szukał on pomocy u różnych postaci. Z początku udał się do Masiulisa. Ten jednak ku jego smutku, nie wiedział jak pomóc. Bohater jednak nie poddał się i przybył z wizytą do rabina. Liczył, że ten rozwiąże jego problem lub da jakąś wskazówkę. Niestety tak się nie stało. Usłyszał od niego, że sam odpowiadał, zgotował sobie tak okrutny los, co przyczyniło się do jeszcze większej rozpaczy. Pewnego dnia podpalił on swój dom. Niestety, kiedy próbował wydostać się z budynku, zabił swojego sąsiada. Ostatecznie został zlinczowany przez mieszkańców miejscowości.
Tymczasem do wioski przyjechała ciotka Tomasza, Helena. Przeważnie spędzała ona swój wolny czas ze szlachcicem, Romualdem Bukowskim. Ich główną rozrywką stanowiły długie spacery. W mężczyźnie jednak zakochała się jedna z chłopek, Barbarka. Była ona zazdrosna o Helenę, lecz w końcu udało jej się zdobyć sympatię mężczyzny. Była to zasługa pewnego bohatera i jego zdolności. Otóż poprosiła o pomoc czarownika Masiulisa. Ten dał jej specjalne zioła, dzięki czemu osiągnęła swój cel. Od tamtego momentu była kochanką Romualda. Po pewnym czasie trwania ich związku zarzuciła mu jednak zdradę. Ten odczuł, że jego duma została urażona, więc wymierzył bohaterce chłostę. Kobieta natomiast w odwecie wygnała Helenę, która zjawiła się w odwiedziny. Pomimo całego zamieszania i nieporozumień ostatecznie postanowili oni wziąć ślub.
Wkrótce nastąpił skandal w wiosce. Młody ksiądz miał romans z pewną dziewczyną. Magdalena była gospodynią na plebanii. O ich „nietypowej znajomości” wiedzieli i plotkowali wszyscy mieszkańcy. Ksiądz jednak dalej wyrzekał się tego przed ludźmi, co raniło bohaterkę. Po pewnym czasie kobieta z rozpaczy postanowiła popełnić samobójstwo. Zatruła się trutką na szczury. Po skromnym pogrzebie okazało się, że duch Magdaleny nawiedzał mieszkańców miasteczka. Niebawem umarła także babcia głównego bohatera, Michalina, zwana również Misią. Po śmierci z powrotem była młoda. Spotykała się ona z duchem Magdaleny na wzgórzu.Gdy sytuacja z nawiedzanie przez ducha kochanki księdza ponownie gwałtownie się nasiliła, mieszkańcy zgodnie postanowili rozwiązać problem tradycyjnym sposobem. Nocą odkopali grób, odcięli zwłokom głowę, a pierś dziewczyny przebili kołkiem. Osiągneli zamierzony sukces.
Jeden z przyjaciół Tomasza to czternastoletni Dominik Malinowski. Imponował mu wiedzą i ciekawością świata przejawiającą się w przeprowadzaniu dziwnych eksperymentów. Pewnego razu postanowił przetestować cierpliwość Boga przebijając konsekrowaną hostię szydłem. Ten czyn okazał się nieefektywny. Bóg zareagował i przerwał przyjaźń chłopców.
Jednak dzięki tej znajomości Tomek zaczął obserwować przyrodę, różne zwierzęta, na przykład ptaki. Za namową dziadka natomiast chłopiec zbadał zawartość domowej biblioteki. Przyczyniło się to do zapoznania treści wielu lektur. Założył też swój zielnik. Tego samego roku w dworku pojawiła się babka Dilbinowa. Była ona matką ojca Tomasza. Starsza kobieta zatroszczyła się o wygląd i edukację jedynego, ukochanego wnuczka. Opowiadała mu o swojej przeszłości i nieszczęśliwym małżeństwie z jego dziadkiem. Uważała jednak, że związek przyniósł jej jedną ogromną przysługę. Miała ona z nim dwóch synów. Starszy syn Teodor po zdobyciu dyplomu weterynarza poślubił Teklę Surkont matkę Tomasza, czyli rodzicielkę głównego bohatera. Natomiast młodszy, Konstanty popadł w długi, a podczas wojny w niewolę. Stało się tak zapewne dlatego, gdyż od dziecka był za bardzo rozpieszczony przez swoją rodzicielkę. Kobieta cały czas opłakiwała stratę syna, Konstantego.
Kres szczęśliwego życia Tomasza w cudownej dolinie stanowiło zakończenie wojny. Gdy Polska po wielu latach odzyskała niepodległość, w dworu dziadków bohatera zjawiła się Tekla, jego rodzicielka. Pragnęła ona zabrać ze sobą potomka do Polski i to uczyniła. Chłopiec próbował wyobrazić sobie wygląd odrodzonego, wolnego kraju.