Haiku – Gatunek literacki

Spróbujmy przenieść się na XII-wieczny dwór japońskiego dostojnika, na którym właśnie odbywa się przyjęcie. Wśród gości znajdują się wpływowi ludzie należący do intelektualnej elity. Jedna z osób – zwykle najbardziej szanowana w towarzystwie – rozpoczyna tworzenie wiersza, który ma swój ściśle określony rytm: 7-5-7 sylab. Po chwili inny z dostojników podejmuje „wyzwanie” i dopowiada dalszą strofę, charakteryzującą się układem sylab 7-7. Następnie ktoś z obecnych zapisuje całość powstałego dzieła.

Tak w dużym uproszczeniu możemy sobie wyobrazić, jak wyglądała przed wiekami popularna rozrywka wykształconych mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni. Pozostała ona obecna w kulturze na wiele lat.

Z biegiem czasu rozrywka ta ewoluowała, aby w okresie Edo, tj. latach 1603–1868, przekształcić się w haiku – jeden z najbardziej niezwykłych i barwnych japońskich gatunków poetyckich. Chociaż w naszym kraju nie jest on powszechnie znany, to cieszy się popularnością do dnia dzisiejszego, nie tylko wśród mieszkańców Japonii.

Aktualnie słowo „haiku” jest stosowane zamiennie ze słowami „hokku” oraz „haikai”, jednakże ich znaczenia różnią się. „Haikai” oznacza dosłownie „żart” i odnosi się do dzieła, które złożone jest z – od kilkunastu – do kilku tysięcy wersów. Pierwsza linijka to „hokku” (dosłownie „wers wyjściowy”) i nazywano tak początkowy wers nie tylko haikai, ale wszystkich tzw. pieśni wiązanych. Słowo „haiku” natomiast to „żartobliwy wers” i jego genezę stanowi wyodrębnienie początkowego wersu haikai jako osobnego utworu.

Za prekursora haiku uważa się Matsuo Basho, zwanego „Pierwszym Filarem Haiku”. Ten żyjący w XVII wieku japoński poeta tworzył haiki podczas spotkań towarzyskich, jednocześnie na bieżąco notując swoje wrażenia. Z czasem Basho odszedł od tradycyjnej formy wierszy, zapisując jedynie początkowe wersy haiki jako opisy oddające jego chwilowe przeżycia. Zrezygnował również z powszechnego – w omawianym rodzaju poezji – humoru na rzecz impresji i zachwytu przyrodą. Ostatecznie jego działania doprowadziły do wyodrębnienia haiku jako samodzielnej formy literackiej.

Matsuo Basho cenił przede wszystkim przyrodę i pragnął, by jego twórczość odzwierciedlała niezwykłość dzieł natury i jedność pomiędzy człowiekiem a przyrodą. Wiersze stanowiły jego osobiste wrażenia z obserwacji otaczającego świata i miały na celu oddanie tych ulotnych momentów. Poeta spędził znaczną część życia na wielomiesięcznych wędrówkach po kraju, które umożliwiały mu dokonywanie niezwykle trafnych spostrzeżeń na temat matki natury. Ponadprzeciętność dzieł Basho wynika w dużej mierze z równowagi, jaką zachowywał on pomiędzy swoją twórczością a życiem. Każdy wiersz stanowił kolejny krok w jego dążeniu do oświecenia.
Wspomniany twórca opracował swój własny styl – shofu i jako mistrz doczekał się dużego grona uczniów, spośród których nikt jednak nie dorównał mu twórczością.
Basho stworzył ok. 2 tysięcy utworów opisujących przyrodę, powstałych pod wpływem przeżyć i obserwacji autora („Burza jesienna”, „Błyskawica”, „Fiołki”). Jako przykład jego twórczości często przywołuje się haiku o żabie. Trudno ocenić, na ile tłumaczenia tego wiersza z języka japońskiego oddają oryginalne brzmienie, jednak analizując dosłowny przekład, można wyobrazić sobie opisywaną sytuację. Oto nad stary staw przychodzi autor wiersza, który nie może doczekać się aż usłyszy donośny rechot żab. Należy zauważyć, że w kulturze Japonii dźwięki wydawane przez te zwierzęta są uznawane za porównywalnie piękne do uwielbianego np. w Polsce śpiewu słowika. Dalsza część haiku wskazuje na konkretną czynność wykonywaną przez żaby, tj. ich skok do wody. To właśnie ten „plusk” oddaje niezwykły, kilkusekundowy moment, który dzieje się na oczach autora. Czyż słowa te nie są idealnym przykładem zachwytu nad małą i zwyczajną okolicznością, a jednocześnie docenieniem właśnie takich chwil, w których człowiek może poczuć jedność z naturą i doświadczyć z całą mocą piękna przyrody? Czy czytając wspomniany wiersz, nie nabieramy ochoty, by znaleźć się nad akwenem w ciepły, letni wieczór i nasłuchiwać żabiego koncertu oraz dźwięków dochodzących znad tafli wody?

Poza Matsuo Basho, wśród najbardziej znanych twórców haiku, wymienia się: Yosę Buson, Kobayashi Issa oraz Masaoka Shiki.

Yosa Buson urodził się ponad dwadzieścia lat po śmierci Basho, a więc już w nieco innych realiach świata. Jego twórczość różniła się od dzieł mistrza przede wszystkich większą wrażliwością i spostrzegawczością. Jednocześnie wiersze zaczęły udzielać głosu jednostce ludzkiej, a także pojawił się – nieobecny we wcześniejszych haiku – element patriotyzmu. Wśród utworów Busona można wymienić haiku o śmierci bażanta czy cebrzyku do mycia nóg.

Zdecydowanie wyróżniającą się poezję tworzył Kobayashi Issa. Ze względu na życie w ubóstwie i konieczność pokonywania różnych trudności i przykrości, tworzył on utwory przede wszystkim o życiu prostych, biednych ludzi i cierpieniu chłopów. Jego wiersze zawierały jednak nie tylko ekspresję gniewu, ale również niemałą dawkę poczucia humoru. Z uwagi na szczególne cechy dorobku tego autora, jego twórczość jest nazywana poezją stylu Issy. Wśród znanych dzieł wymienia się „Dziennik pielęgnującego w chorobie” czy „ Moje wiosny”.

Tworzący pod koniec XIX wieku Masaoka Shiki przyczynił się do odnowienia gatunku haiku. Zasłynął on również ze swojej krytyki twórczości Matsuo Basho, którą oceniał jako mało wzniosłą i mało męską. Jego zdaniem haiku powinno cechować się realizmem, a