Haiku – Gatunek literacki
Spróbujmy przenieść się na XII-wieczny dwór japońskiego dostojnika, na którym właśnie odbywa się przyjęcie. Wśród gości znajdują się wpływowi ludzie należący do intelektualnej elity. Jedna z osób – zwykle najbardziej szanowana w towarzystwie – rozpoczyna tworzenie wiersza, który ma swój ściśle określony rytm: 7-5-7 sylab. Po chwili inny z dostojników podejmuje „wyzwanie” i dopowiada dalszą strofę, charakteryzującą się układem sylab 7-7. Następnie ktoś z obecnych zapisuje całość powstałego dzieła.
Tak w dużym uproszczeniu możemy sobie wyobrazić, jak wyglądała przed wiekami popularna rozrywka wykształconych mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni. Pozostała ona obecna w kulturze na wiele lat.
Z biegiem czasu rozrywka ta ewoluowała, aby w okresie Edo, tj. latach 1603–1868, przekształcić się w haiku – jeden z najbardziej niezwykłych i barwnych japońskich gatunków poetyckich. Chociaż w naszym kraju nie jest on powszechnie znany, to cieszy się popularnością do dnia dzisiejszego, nie tylko wśród mieszkańców Japonii.
Aktualnie słowo „haiku” jest stosowane zamiennie ze słowami „hokku” oraz „haikai”, jednakże ich znaczenia różnią się. „Haikai” oznacza dosłownie „żart” i odnosi się do dzieła, które złożone jest z – od kilkunastu – do kilku tysięcy wersów. Pierwsza linijka to „hokku” (dosłownie „wers wyjściowy”) i nazywano tak początkowy wers nie tylko haikai, ale wszystkich tzw. pieśni wiązanych. Słowo „haiku” natomiast to „żartobliwy wers” i jego genezę stanowi wyodrębnienie początkowego wersu haikai jako osobnego utworu.
Za prekursora haiku uważa się Matsuo Basho, zwanego „Pierwszym Filarem Haiku”. Ten żyjący w XVII wieku japoński poeta tworzył haiki podczas spotkań towarzyskich, jednocześnie na bieżąco notując swoje wrażenia. Z czasem Basho odszedł od tradycyjnej formy wierszy, zapisując jedynie początkowe wersy haiki jako opisy oddające jego chwilowe przeżycia. Zrezygnował również z powszechnego – w omawianym rodzaju poezji – humoru na rzecz impresji i zachwytu przyrodą. Ostatecznie jego działania doprowadziły do wyodrębnienia haiku jako samodzielnej formy literackiej.
Matsuo Basho cenił przede wszystkim przyrodę i pragnął, by jego twórczość odzwierciedlała niezwykłość dzieł natury i jedność pomiędzy człowiekiem a przyrodą. Wiersze stanowiły jego osobiste wrażenia z obserwacji otaczającego świata i miały na celu oddanie tych ulotnych momentów. Poeta spędził znaczną część życia na wielomiesięcznych wędrówkach po kraju, które umożliwiały mu dokonywanie niezwykle trafnych spostrzeżeń na temat matki natury. Ponadprzeciętność dzieł Basho wynika w dużej mierze z równowagi, jaką zachowywał on pomiędzy swoją twórczością a życiem. Każdy wiersz stanowił kolejny krok w jego dążeniu do oświecenia.
Wspomniany twórca opracował swój własny styl – shofu i jako mistrz doczekał się dużego grona uczniów, spośród których nikt jednak nie dorównał mu twórczością.
Basho stworzył ok. 2 tysięcy utworów opisujących przyrodę, powstałych pod wpływem przeżyć i obserwacji autora („Burza jesienna”, „Błyskawica”, „Fiołki”). Jako przykład jego twórczości często przywołuje się haiku o żabie. Trudno ocenić, na ile tłumaczenia tego wiersza z języka japońskiego oddają oryginalne brzmienie, jednak analizując dosłowny przekład, można wyobrazić sobie opisywaną sytuację. Oto nad stary staw przychodzi autor wiersza, który nie może doczekać się aż usłyszy donośny rechot żab. Należy zauważyć, że w kulturze Japonii dźwięki wydawane przez te zwierzęta są uznawane za porównywalnie piękne do uwielbianego np. w Polsce śpiewu słowika. Dalsza część haiku wskazuje na konkretną czynność wykonywaną przez żaby, tj. ich skok do wody. To właśnie ten „plusk” oddaje niezwykły, kilkusekundowy moment, który dzieje się na oczach autora. Czyż słowa te nie są idealnym przykładem zachwytu nad małą i zwyczajną okolicznością, a jednocześnie docenieniem właśnie takich chwil, w których człowiek może poczuć jedność z naturą i doświadczyć z całą mocą piękna przyrody? Czy czytając wspomniany wiersz, nie nabieramy ochoty, by znaleźć się nad akwenem w ciepły, letni wieczór i nasłuchiwać żabiego koncertu oraz dźwięków dochodzących znad tafli wody?
Poza Matsuo Basho, wśród najbardziej znanych twórców haiku, wymienia się: Yosę Buson, Kobayashi Issa oraz Masaoka Shiki.
Yosa Buson urodził się ponad dwadzieścia lat po śmierci Basho, a więc już w nieco innych realiach świata. Jego twórczość różniła się od dzieł mistrza przede wszystkich większą wrażliwością i spostrzegawczością. Jednocześnie wiersze zaczęły udzielać głosu jednostce ludzkiej, a także pojawił się – nieobecny we wcześniejszych haiku – element patriotyzmu. Wśród utworów Busona można wymienić haiku o śmierci bażanta czy cebrzyku do mycia nóg.
Zdecydowanie wyróżniającą się poezję tworzył Kobayashi Issa. Ze względu na życie w ubóstwie i konieczność pokonywania różnych trudności i przykrości, tworzył on utwory przede wszystkim o życiu prostych, biednych ludzi i cierpieniu chłopów. Jego wiersze zawierały jednak nie tylko ekspresję gniewu, ale również niemałą dawkę poczucia humoru. Z uwagi na szczególne cechy dorobku tego autora, jego twórczość jest nazywana poezją stylu Issy. Wśród znanych dzieł wymienia się „Dziennik pielęgnującego w chorobie” czy „ Moje wiosny”.
Tworzący pod koniec XIX wieku Masaoka Shiki przyczynił się do odnowienia gatunku haiku. Zasłynął on również ze swojej krytyki twórczości Matsuo Basho, którą oceniał jako mało wzniosłą i mało męską. Jego zdaniem haiku powinno cechować się realizmem, a jednocześnie prostotą. Wraz z Kyokudo Yanagahirą założył w 1897 r. magazyn literacki „Hototogisu” (tj. „Kukułka”), który jest wydawany do dnia dzisiejszego.
Analizując dzieła najwybitniejszych twórców haiku, należy wskazać na kilka cech właściwych dla tego gatunku. Przede wszystkim konieczne jest unikanie poetyckich trików językowych, takich jak metafory czy personalizmy. Idealne haiku zawiera maksymalnie dużo prawdy w opisach przyrody. Klasyczny wiersz tego gatunku mógł dotyczyć jedynie ściśle określonych tematów – związanych z naturą. Odniesienie w utworach do pór roku to istotny element haiku zwany „kigo”. (Współcześnie haiku mogą dotyczyć różnorodnych zagadnień, zgodnie z popularną zasadą, że „wszystko jest naturą”.) Ponadto, haiku powinno stanowić opis konkretnego wydarzenia, daleki od uogólnień. Co ważne, przedstawiane zdarzenie powinno odbywać się w czasie teraźniejszym, nie zaś – w przeszłości.
Ściśle określone reguły tworzenia haiku dotyczą nie tylko jego treści, ale przede wszystkim – formy. Wiersz powinien był siedemnastozgłoskowy, złożony z trzech wersów w układzie: 5-7-5 sylab. Klasyczne haiku w języku japońskim złożone jest z jednego wersu, zaś w tłumaczeniach utworów japońskich oraz w wierszach tworzonych w innych językach stosowany jest podział na trzy linijki.
Cechą charakterystyczną omawianego gatunku poezji jest również „kireji”, dosłownie „cięcie”, które polega na podzieleniu wiersza na dwie samodzielne części. W językach innych niż japoński rozdział ten akcentowany jest przez myślnik lub wykrzyknik.
Haiku jest formą sztuki nadal chętnie uprawnianą we współczesnej Japonii. Ta forma poezji praktykowana jest powszechnie zarówno w programach telewizyjnych, jak i na łamach prasy, która drukuje utwory czytelników. Organizowane są również ogólnokrajowe konkursy haiku, czego przykładem jest doroczny konkurs znanej firmy produkującej herbatę – Itoen. Nagrodą jest nie tylko znaczna kwota pieniężna, ale dodatkowo – publikacja utworu na etykiecie butelki herbaty.
Współczesna wersja haiku używa nowocześniejszego słownictwa, a często – nawet nieistniejących w języku słów. Niejednokrotnie odchodzi się również od zasady 5-7-5.
Omawiając haiku, nie sposób nie wspomnieć o specyficznej odmianie tego gatunku literackiego, tj. haiku senryu. O ile w klasycznym haiku treść utworu koncentruje się na przyrodzie i relacji między różnymi stworzeniami, o tyle haiku senryu zawiera również emocje autora, głównie te negatywne. Nazwa tego gatunku pochodzi o nazwiska Karai Senryu, który był japońskim poetą żyjącym w XVIII wieku. Był on przez wiele lat jurorem konkursów poezji komicznej maekuzuke i spośród dzieł uczestników konkursu wybierał te, które były następnie przez niego publikowane. Haiku senryu mogło zawierać dużą dawkę rubasznego humoru, ironii czy niecenzuralnych – a nawet sprośnych – słów. Z uwagi na specyfikę i wulgarność wiersze często były tworzone anonimowo.
Podkreślenia wymaga fakt, że haiku jest silnie związane z filozofią zen. Podstawowym założeniem zen w odniesieniu do sztuki jest stosowanie paradoksów, subtelności oraz rezygnacja z własnego „ja” i przeniesienie się w obserwowany fragment przyrody. Utwór powinien pozostawić odbiorcę z chwilową refleksją, impresją, a jego zadaniem jest utrwalenie wyjątkowego przeżycia duchowego poety, które ma na celu zbliżenie do nirwany i doznanie ulotnego olśnienia, fascynacji naturą.
Biorąc pod uwagę powyższe, nie ulega wątpliwości, że haiku jest gatunkiem ściśle związanym z Japonią i językiem japońskim. Jakiekolwiek utwory bazujące na tej formie poezji, tworzone w innych krajach i językach nazywane są „haiku-images”. W polskiej literaturze za najbliższe haiku można uznać takie gatunki, jak: aforyzm, fraszka czy sentencja. Podstawową zasadą tych minimalistycznych form literackich jest użycie jak najmniejszej ilości słów tak, aby były one w stanie przekazać maksymalną treść.
Na gruncie polskiej poezji jako naszego rodzimego „samuraja” można wskazać Jarosława Iwaszkiewicza, który w tomie „Oktostychy” zawarł tworzone w latach 1917-1918 „Uty”. Są to utwory pełne smaku i w znacznej mierze oparte o starojapoński gatunek haiku. W 1919 roku również Anatol Stern wydał „Futuryzje”, w których znajdują się trzy utwory zwane „hay-kay”. Są one zdecydowanie bardziej rubaszne i pełne sensualności niż „uty”.
Zarówno omawiane „uty”, jak i „hay-kay” niewątpliwie mogą być uznane za polskie prototypy haiku. Maksimum treści zawartej w minimalnej ilości słów oraz stały rytm utworów to cechy wyróżniające te formy literackie i nawiązujące do japońskiego gatunku, nawet jeśli nie do końca spełniają one wszystkie formalne zasady haiku.
Nie każdy ma świadomość, że w naszym kraju funkcjonuje Polskie Stowarzyszenie Haiku, które gromadzi poetów będących przedstawicielami tego gatunku oraz działa na rzecz rozpowszechniania i rozwoju haiku.
Na koniec warto wspomnieć o ciekawostce, jaką jest elektronicznie tworzone haiku. Otóż w 2008 roku w brytyjskim tygodniku popularnonaukowym „New Scientist” pojawiła się informacja, iż wykładająca na Uniwersytecie w Kioto, dr Naoko Tosa stworzyła program komputerowy, który układa haiku w oparciu o podane przez użytkownika trzy słowa. Użytkownik może je następnie samodzielnie ulepszać, co umożliwia programowi zdobycie wiedzy, która ułatwia mu tworzenie kolejnych wierszy.
Podsumowując, należy zauważyć, że haiku to niezwykle barwny i wyjątkowy gatunek literacki, którego ojczyzną jest Japonia. Jednakże oryginalne zasady obowiązujące przy jego tworzeniu zainspirowały poetów na całym świecie do tworzenia różnych wariacji tych miniatur.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!