Legenda – gatunek literacki
DEFINICJA:
Termin „legenda” pochodzi z języka łacińskiego, gdzie oznaczał „to, co powinno być przeczytane”. Legenda może opisywać losy świętych i męczenników z przeszłości lub wydarzenia historyczne, jednak nie są one zgodne z faktami realnymi, gdyż posiadają elementy niezwykłości (fantastyczności). Jest to gatunek charakterystyczny dla średniowiecza. Legenda może być opowieścią prozaiczną i poetycką (zdecydowanie rzadziej), opowiadającą o przeszłych (historycznych) wydarzeniach. Dla historyka nie ma jednak wartości merytorycznej, gdyż posiada zbyt wiele elementów wymyślonych, aczkolwiek pomaga dowiedzieć się wielu rzeczy o danych czasach, regionie, bądź kulturze. Legenda może być pojedynczą opowieścią lub zbiorem opowieści. Legendę możemy też definiować jako „niebajkową prozę”.
CECHY LEGEND:
– są wzbogacone o elementy fantastyczne, czyli odbiegające od realizmu;
– nawiązują do znanych postaci historycznych (królowie, święci, mędrcy, władcy, politycy, wojownicy, bohaterowie);
– mają krótką formę;
– są przekoloryzowanie, zwiększają wagę wypadków, zdarzeń i postaci;
– zazwyczaj dokładnie mają określony czas i miejsce akcji;
– jednocześnie występują ludzie, jak i postaci fantastyczne (na przykład smoki);
– czerpią z wierzeń ludowych;
– odnoszą się do danej osoby, miejsca, wydarzenia;
– często zakończenie nie jest szczęśliwe;
– mają funkcję edukacyjną, wychowawczą, czasem też umoralniającą;
– zawsze zawierają jakąś garstkę prawdy;
– często są subiektywne;
– punktem wyjściowym jest zawsze jakiś fakt historyczny o kimś, o czymś.
HISTORIA:
Początkowo legendy były przekazywane wyłącznie w formie ustnej, zanim zaczęto spisywać je na papier. Przechodziły z pokolenia na pokolenie, często zmieniając swą treść, w zależności od poglądów i wyobraźni narratora. Te, których nie zapisano, nowożytne legendy, badacze zazwyczaj zaliczają do folkloru. Nazwa „legenda” wywodzi się z epoki średniowiecza. Wówczas podczas uroczystości świętych czytano tak zwane „legendae erant” – opowieści o czyimś życiu i czynionych cudach. W XII wieku z kolei słowo „legenda” oznaczało „dzieła hagiograficzne”, czyli pisma religijne, które dotyczyły najczęściej żywotów świętych. Pod koniec średniowiecza nazwę tę stosowano również do opowieści o bohaterach historycznych. Legenda jako gatunek literacki została przyjęta w XIX wieku. Współcześnie termin „legenda” określa również mające podstawy biograficzne plotki i anegdoty znanych osób żyjących w przeszłości, na przykład piosenkarzy, aktorów, sportowców. Często można usłyszeć o kimś sławnym, że „był legendą”. W Polsce najstarsze legendy to te związane z Gnieznem, Kruszwicą i Krakowem.
PODZIAŁ LEGEND:
Legendy biograficzne – skupiają się na jednostce, znanej postaci i jej życiu. Mogą obejmować całokształt bądź też konkretne wydarzenie umiejscowione w określonym czasie, za życia głównego bohatera. Wyróżniamy legendy o świętych (hagiograficzne, opisane poniżej), o wojownikach (bohaterskie), władcach i politykach. Pomimo naleciałości fantastycznych, zawsze zawieją sporą garść realizmu historycznego.
Legendy hagiograficzne – skupiają się na gloryfikacji osób świętych, przedstawieniu świata chrześcijańskiego. Najczęściej opisywały jednostkę czyniącą cuda bądź też boską interwencję. Bohater takiej opowieści najczęściej był osobą pokorną, dla której nagrodą za życie doczesne było przekroczenie bram Raju pośmiertnie. Legendy te często mówiły o pogardzie dla życia bez Boga. Najpopularniejsze były w epoce średniowiecza, szczególnie podczas wypraw krzyżowych i krucjat.
Legendy etiologiczne – opowiadają o określonym miejscu, obszarze. Może to być całe miasto bądź jego dzielnica, sanktuarium, kościół, zamek, ulica, pojedynczy budynek czy nawet ławka. Często wyjaśniają genezę nazwy, powstania czegoś, ale też ukazują panujące ówcześnie obyczaje i zachowania. Ten typ legend jest bardzo rozpowszechniony w Polsce.
Legendy ludowe – nacechowane dużą fantastycznością, często opowiadały o demonicznych istotach, czarownicach, a nawet zjawiskach pogodowych, których nie umiano wówczas wyjaśnić. Zwierały zaledwie małą szczyptę realizmu i prawdziwej historii. Nie tworzyły jednorodnego systemu wierzeniowego. Osnute są na wątkach ludowych i apokryficznych – mieszają się w nich elementy zarówno pogańskie, jak i chrześcijańskie. Zazwyczaj były przekazywane ustnie.
ZNANE LEGENDY:
a) Polskie – Legenda o Smoku Wawelskim (Kraków), Legenda o Lechu, Czechu i Rusie (opowiada o powstaniu państwa polskiego), Legenda o Bazyliszku, Legenda o Królu Popielu, Legenda o Królu Kraku, Legenda o świętej Kindze, Legenda o świętej Jadwidze, Legenda o Złotej Kaczce, Legenda o świętym Aleksym, Legenda o Lajkoniku, Legenda o Warsie i Sawie (Warszawa), Legenda o Syrence warszawskiej, Legenda o Piaście Kołodzieju, Legenda o rycerzach spod Giewontu (Tatry), Legenda o czarownicach z Łysej Góry, Legenda o królu Sielawie, Legenda o Białej Damie, Legenda o szabli króla Zygmunta, Legenda o hejnale mariackim, Historia żółtej ciżemki, Legenda o Panie Twardowskim, O Wandzie, co Niemca nie chciała, Legenda o poznańskich koziołkach, Legenda o Lwach gdańskich, Legenda o Mnichu nad Morskim Okiem, Legenda o Juracie – królowej Bałtyku.
Jak widać Polska obfituje w legendy i jest ich mnóstwo, zarówno tych znanych, jak i mniej znanych, lokalnych. Począwszy od powstania miast, jezior, poprzez mnogość legend o zamkach i pałacach, a na pojedynczych skałach czy drzewach skończywszy – nikt nie jest w stanie policzyć wszystkich tych opowieści. Na wycieczce do dowolnego punktu w Polsce usłyszymy jakąś legendę. Oprócz miejsc i przedmiotów polskie legendy opisują też królów, władców, bohaterów, a także fantastyczne istoty, typu diabły i czarownice.
b) Zagraniczne – Legenda o królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu („legendy arturiańskie”), Legenda o świętym Marcinie, Legenda o Robin Hoodzie, Legenda o świętym Bonifacym i bożonarodzeniowym drzewku, Róża jerychońska (o Maryi i Józefie), Legenda o El Dorado (złotym mieście), Legenda o powstaniu życia z Wybrzeża Kości Słoniowej, Angielska legenda o syrenie, Chińska legenda o księżycowej bogini, Japońska legenda o starcu i demonach, Brazylijska legenda o różowym delfinie, Portugalska legenda o kogucie, Legenda o Jaskini Diabła w Hiszpanii, Legenda o Brendanie Żeglarzu, Legenda o Fontannie Młodości, Legenda o Świętym Graalu, Legenda o Wilhelm Tellu, Legenda o papieżycy Joannie, Legenda o Meluzynie, Legenda o cmentarzysku słoni, Legenda o Imandrze, Legenda o Statku widmo, Legenda o Białym Wężu (Chiny), Legenda o Latającym Holendrze.
Niektóre legendy zagraniczne różnią się nieco od polskich. Często obejmują większy obszar bądź więcej bohaterów, mają też nieco więcej elementów fantastycznych.
LEGENDA a INNE GATUNKI LITERACKIE:
Można pomylić legendę z baśnią, bajką lub mitami. Są jednak zasadnicze różnice pozwalające na odróżnienie tych gatunków. Mity opowiadały o bogach i ich czynach, baśnie i bajki z kolei o przeróżnych istotach, także tych wymyślonych (nieistniejących), często były jednak oderwane kompletnie od realizmu. Legenda jako jedyna spośród tych trzech gatunków ma podstawy historyczne, a głównym bohaterem jest zazwyczaj człowiek. Znamy też dokładne miejsce i czas akcji, w przeciwieństwie do baśni i mitu. Legenda często dotyczy jednego miejsca, na przykład miasta lub regionu. Bajka i mit odnoszą się do większego obszaru. Współcześnie jednak legenda obejmuje coraz szersze znaczenie, na przykład podania lokalne czy opowieści z folkloru.
NAJSTARSZA POLSKA LEGENDA:
Za najstarszą (a także najbardziej znaną) zapisaną polską legendę uchodzi opowieść o królu Popielu, którego zjadły myszy. Jej najstarszy zapis znaleziono w pierwszej księdze „Kroniki” Galla Anonima: (lata 1113-1116), gdzie nosi tytuł „O księciu Popielu zwanym Chościsko”. Na przestrzeni lat legenda wielokrotnie zmieniała swoją treść. Król Popiel był legendarnym władcą Polan, żyjącym w IX wieku, synem Popiela I, który z kolei wywodził się z dynastii Popielidów. Postać Popiela pojawia się też w późniejszym okresie w kronice Wincentego Kadłubka, który jako miejsce akcji wydarzeń wybrał jezioro Gopło. Z kolei „Kronika Wielkopolska” umiejscawia tę postać w Mysiej Wieży w Kruszwicy, która rzekomo miała być miejscem śmierci króla. Jednak owa wieża została wybudowana dopiero w XIV wieku, a więc ta wersja legendy nie ma nic wspólnego z podwalinami historycznymi.
Jaka jest treść legendy? Słowiański król Popiel był władcą złym, chciwym i okrutnym. Do rozmaitych podłych czynów zachęcała go jego żona – Niemka o imieniu Gerda. Popiel za nic miał nędzę mieszkańców i pragnął wydrzeć im ostatnią monetę. Kontrolę nad poczynaniami króla sprawowała niejaka rada starych, która często wchodziła w konflikt z Popielem. W owej radzie zasiadali stryjowie mężczyzny, którzy w końcu podjęli decyzję o położeniu kresu jego czynom i odebraniu tronu. Król założył jednak, że ma więcej sprytu i okłamał radę, że jest umierający i pragnie przekazać władzę najbardziej godziwemu z członków. Podczas gdy mężczyźni zebrali się wokół łoża władcy, ten poczęstował ich podstępnie trucizną. Wszyscy członkowie rady umarli w męczarniach, a ich zwłoki wrzucono do jeziora Gopło, gdyż król zakazał godnego pochówku. Po tym smutnym wydarzeniu nad miasto Kruszwica nadeszła gwałtowna burza z ulewnymi deszczami oraz ogromne stada myszy wypełzły z niepogrzebanych zwłok. Król wraz ze swą małżonką schronili się w wieży położonej na wyspie. Myszy jednak pokonały wodę i dopadły Popiela – zagryzły jego i Gerdę, a następnie pożywiły się ich ciałami.
PODSUMOWANIE:
– legenda to gatunek literacki, który miesza ze sobą wątki prawdziwe i fantastyczne;
– autor legendy często jest anonimowy;
– źródło legendy ma zazwyczaj fakt historyczny, ale wiele elementów jest przerysowanych;
– legenda może dotyczyć człowieka, postaci fantastycznej, budowli, rośliny lub przedmiotu nieożywionego;
– pełni funkcję edukacyjną;
– pozwala poznać dawne dzieje, obyczaje i kulturę przez pryzmat przyjemniej i ciekawej opowieści;
– dopuszcza istnienie demonicznych mocy i fantastycznych istot, nawet sprzecznych z religią i danymi wierzeniami;
– Polska obfituje w niezliczone legendy, a najbardziej znanymi są: Legenda o królu Popielu, Legenda o Smoku Wawelskim i Legenda o Bazyliszku.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!