Epigramat – Gatunek literacki

Epigramat (inaczej epigram) wywodzi się z starogreckiego słowa epigramma (ἐπίγραμμα) oznaczającego „inskrypcja”. Jest to krótki utwór poetycki w formie aforyzmu, czyli złotej myśli, motta, sentencji – jednozdaniowej, lapidarnej wypowiedzi, która wyraża ogólną prawdę filozoficzną lub moralną. Jest zazwyczaj błyskotliwa i zaskakująca, czasami również zabawna. Epigramat wywodzi się z napisów informacyjnych zamieszczanych na grobach, pomnikach czy tak zwanych darach wotywnych w starożytnej Grecji. Te ostatnie to były religijne dary składane jako dowód wdzięczności lub w określonej intencji w miejscu pielgrzymek. Epigram był najczęściej dwuwierszem, pisany dystychem elegijnym. Dystych ten to strofa dwuwersowa o rymie parzystym (aa bb), a właściwie tylko (aa) o czym się przekonacie za chwilę. Jest najmniejszą istniejącą strofą poetycką. Oba wersy dystychu są podobne do siebie pod względem składni i treści. Epigramat jest jedną z najstarszych form literackich, istnieje już od co najmniej czternastu wieków.

Podobno najbardziej doskonały epigram zawiera tylko dwie linijki! Tak przynajmniej twierdził jeden z wczesnogreckich epigramatyków Kyryllos: tłum. Epigramat zawarty w dwóch linijkach jest pod każdym względem doskonały. Przekroczyłeś trzy? Nie epigramat, ale poemat układasz!” z „Antrologii Palestyńskiej”.

Z czasem wykształciło się parę rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy i rytualny.

Epigramat wotywny był modlitwą zapisywaną na darze wotywnym (religijnym). Ten rodzaj epigramatu jest czasami zwany również religijnym. Moim zdaniem jest to szersza nazwa, jednak należy pamiętać, że wotum, votum odnosi się zarówno do wierzeń mitologii greckiej, innych wierzeń pogańskich, jak i do chrześcijaństwa. Jest to po prostu symboliczny przedmiot (wieszany na przykład na ołtarzu, świętym obrazie, posągu) w intencji błagalnej lub dziękczynnej.

Epigramat nagrobkowy, jak łatwo się domyślić, jest tekstem pisanym na płytach nagrobnych, w mauzoleum i tego typu miejscach. Zazwyczaj ma on uczcić pamięć po zmarłym, wychwalić jego na przykład odwagę lub pozwolić nam go zapamiętać. Taki epigramat to inaczej epitafia – napis nagrobny. To właśnie te rodzaje epigramów są najbardziej znane i to często one nam przychodzą na pierwszą myśl. Na pewno słyszeliście o Symonidesie z Keos. Jest to autor najsłynniejszego epogramatu. Został on napisany, aby uczcić poległych pod Termopilami:

„Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym, jej syny,
wierni jej prawom do ostatniej godziny.”

Bardzo lubię w przypadku języków nie-łacińsko-alfabetowych podawać również orginalny zapis. W tym przypadku po grecku:

ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι

Epigramat okolicznościowy to epigramat pisany z jakiejś okazji, z powodu jakiegoś wydarzenia. W starożytności pisano takie epigramy na przykład na igrzyska olimpijskie. Epigramy okolicznościowe pisano również chcąc podsumować jakieś wydarzenie lub okazję (jak sama nazwa wskazuje).

„Muzyk Similos, przez całą noc grając na lirze,
uśmiercił wszystkich sąsiadów – prócz jednego Orygenesa.”
Leonidas z Aleksandri

„Córka pewnego gramatyka, gdy się z mężem złączyła w miłości,
zrodziła dziecię – w rodzaju męskim – żeńskim – nijakim…”
Palladas

Powyższe przykłady nie są rymowane ponieważ są tłumaczeniem.

Ostatnim, niespodziewanym i ciekawym rodzajem epigramatu jest epigramat rytualny. Do niego zaliczają się często zaklęcia. W Grecji pisano tak zwane „defixinones”, czyli zaklęcia spisywane na magicznych, ołowianych tabliczkach. W kulturze również często używamy takich dwuwierszy, gdy chcemy zaznaczyć, że to zaklęcie. Choćby w serii „Harry Potter”:

„Dźwięki harfy, wiatru szum
Wodo, wodo zmień się w rum!”

A w oryginale, po angielsku:

„Eye of rabbit, harp string ham,
Turn this water into ram”

Kolejnym „zaklęciem”, również z serii „Harry Potter” jest:

„Słońce, kwiatek, żądło, orzech,
Szczur ma w żółtym być kolorze!”

Są też epigramy nie podpadającą pod żadną z tych kategorii. Sama lubię jakiś napisać:

Mój autorski epigamat, na podstawie serii „Percy Jackson”. Nazwałam go „Wezwanie herosa”:

„Percy, Percy mój herosie, nie miej moich wezwań w nosie.
Co ma stać się, niech się stanie. Przybądź dziś na me wezwanie.”

Oraz drugi, bardziej chrześcijański:

„Pokaż się jak wino w Kaanie,
oraz powiedz: Jestem Panie!”

Jak widzicie, mam słabość do rymu -anie.

Poniżej zamieszczam parę nie moich epigramów.

„Dosyć pokuty za grzechy jest komu,
U kogo szpetna i zła żona w domu.”
Jan Gawiński

„Eutychos, ten wielki malarz, dwudziestu synów spłodził.
Ale nawet w nich nie osiągnął ani krzty podobieństwa.”
Lucyliusz, II wiek przed naszą erą. Nie ma rymu, bo to tłumaczenie.

Istnieje wiele gatunków podobnych do epigramatów. Jednym z nich jest fraszka, również jest to utwór o żartobliwym charakterze, zamknięty puentą, jednak jest nieco dłuższy od epigramatu. Powstała ona w renesansie. Jej najbardziej znanymi twórcami są: Adam Mickiewicz, Ignacy Krasicki i Jan Kochanowski. Pozwolę sobię przytoczyć ich najbardziej znane fraszki. Na pierwszy ogień pójdzie Jan Kochanowski z swoją fraszką „Na zdrowie”:

Ślachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz,
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Wi